پدرام سلطانی

فرهنگ هر کشوری مانند عکسی است که در قابی نهاده شده است و قاب آن چارچوبی است که از تاریخ، ادبیات، باورها و منش نامدارانش ساخته شده است. ادبیات به عنوان یکی از اضلاع این چارچوب مجموعه ای از کلام رایج و تکرار شونده است که نمودهای فاخر آن آثار شعرا و نویسندگان نامدارش است و جریان اصلیش زبان و کلام رایج در جامعه. بخشی از زبان و کلام رایج، ضرب المثلها و عبارات کلیشه ای زبان هستند. شدت تکرار و رواج ضرب المثلها به آنها قدرت شکل دادن به شخصیت و رفتار افراد جامعه را داده است. زبان فارسی گنجینه ای از امثال پر معنی و مفهوم است که در طی قرون متمادی در گوش ما نشسته و به فرهنگ ما جهت داده اند. اما برخی از این ضرب المثلها آینه ی ضعفهای فرهنگی ما هستند. به چند تا از آنها اشاره می نمایم:

خواهی نشوی رسوا، همرنگ جماعت شو: به جرأت می گویم که این ضرب المثل توصیف کوتاه و گویایی از شخصیت ماست. این مثل به تظاهر و دورویی شکلی موجه و ریشه دار می بخشد و پنهان کاری و فریب دیگران را موجه می شمارد.

صورتش را با سیلی سرخ نگه داشته: این ضرب المثل نیز کنایه از حفظ ظاهر و جور دیگر نشان دادن خود است.

حرف راست را باید از بچه شنید: ریشه ی بی اعتمادی ایرانیان به یکدیگر، و به حاکمیت، در این ضرب المثل هویداست. باور به اینکه هیچکس راست نمی گوید مگر کودک.

چو فردا شود فکر فردا کنیم: شالوده ی این عبارت بر نفی برنامه ریزی و آینده نگری است و داشتن چشم انداز دراز مدت را ارزش نمی داند.

کار را که کرد آن که تمام کرد: ایرانی اهل کار گروهی و همکاری نیست. ما سعی داریم که کار را به نام خود تمام کنیم و حاصل تلاش دیگران را به نام خود بزنیم. از سوی دیگر ارزش مطلق شمردن نتیجه ی نهایی و دست کم گرفتن فرایند، بخشی از رفتار بارز ما ایرانیان است. اگر در دولتهایمان می بینیم که همه تشنه ی افتتاح پروژه ها، ولو اگر واقعاٌ پروژه به پایان نرسیده باشد، هستند حاصل همین تفکر است. دولتها می خواهند تمام کننده ی کار جلوه کنند و فرایند انجام کار را پیشرفت و ارزش قلمداد نمی کنند.

از این ستون به آن ستون فرج است: چرا ما اهل کار ریشه ای نیستیم و بیشتر به معلولها می پردازیم تا علت؟ به اوضاع اقتصاد کشور نگاه کنید! تصمیماتی که آثار کوتاه مدت دارند و هدفشان حل مسئله نیست، بلکه طفره رفتن از اصل موضوع و یافتن یک راهکار موقت است. این ضعف فرهنگی ما ریشه در تفکر برخاسته از همین ضرب المثل دارد.

دیگی که واسه من نجوشه، سر سگ توش بجوشه: خودخواهی، محترم نشمردن حقوق دیگران و منفعت گرایی در رفتارهای اجتماعی ما از مصادیق این ضرب المثل هستند.

از اینگونه ضرب المثلها در ادبیات ایرانی کم نیستند. البته در برابر آنها مثلهایی مانند "کار نیکو کردن از پر کردن است" یا "کم گوی و گزیده گوی چون در" هم وجود دارد. اما در فرهنگمان نیک که بنگریم، پژواک مثلهای سازنده کمتر از مثلهای بازنده به چشم می خورد.

ما برای اینکه ملتی با فرهنگ همراستا با توسعه و بالندگی شویم نیاز به پالایش فرهنگی داریم. ضرب المثلهایی که زمانی چشمه های حکمت و معرفت تلقی می شدند امروز جوشهای چرکین شخصیت ما شده اند. افتخار یک فرهنگ این نیست که مرتب خود را با پیه های فرهنگی فربه کند، این است که بتواند زیر بار سنگین اصلاح برود و وزن زائدش را بریزد و اندامی زیبا بیابد. اینگونه امثال بدحِکَم باید از زبان رایج ما گرفته شوند و به پستوی ادبیات فرستاده شوند.

هرچه بیشتر اندیشه می کنم باورم راستین تر می شود که با فرهنگ ضعیف نمی توان کشور قوی ساخت. حاکمیت ایرانی هم انعکاس فرهنگ گرفتار در چارچوب تاریخ، ادبیات، باورها و منش نامدارانش است. هر چهار پایه بد و خوب دارد و ما در بدیهایش خبره تر از خوبیهایش شده ایم. این کاستی تصادفی نیست زیرا فرهنگ بد، فرهنگ خوب را آلوده و گوشه گیر می کند، به مانند ویروسی که به جان سالمی می افتد.

"باید در زدودن فرهنگ بد کوشید تا فرهنگ خوب زاینده تر گردد."

https://t.me/pedram_soltani