نفت شیل آمریکا و قراردادهای اروپا در عراق؛ انگیزه حذف ایران از بازار/ اوج استیصال تولیدکنندگان نفت/ ۴ پیشنهاد برای بودجه ۹۴

مسعود درخشان اقتصاد دان برجسته انرژی و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، در حلقه پژوهشی دانشجویان دکترای مدیریت قرارداد بین المللی نفت و گاز و اقتصاد نفت و گاز دانشگاه امام صادق علیه السلام که به همت دفتر مطالعات منابع طبیعی و انفال دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق برگزار شد، نتایج پژوهشی را که در مهر ماه 1393 انجام گرفته است را ارائه کرد.

بر اساس آنچه سایت مدیریت قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز منتشر کرده، خلاصه مباحث مطرح شده در نشست یاد شده به شرح ذیل بوده است:

خلاصه مباحث:

1- قیمت نفت در حال حاضر بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌گردد. لذا این فرضیه که گفته شود هنوز شرکت های بزرگ نفتی هستند که مستقیما در تعیین قیمت نفت اثر گذارند، قابل پذیرش نیست اما می توان پذیرفت کسانی هستند که با تغییر دادن عرضه و تقاضای جاری و مورد انتظار نفت خام، بر عوامل موثر بر تعیین قیمت این محصول اثر گذار باشند.

2- بر این اساس نقش بازار در تعیین قیمت نفت غیر قابل انکار بوده و در این خصوص عرضه و تقاضا محور تعیین نقش بازار در تعیین قیمت نفت است.

3- در بازار نفت قیمت جاری نفت تابعی از قیمت مورد انتظار آن در آینده است. لذا اگر انتظار این باشد که ماه آینده عرضه نفت کم می شود، هرچند میزان عرضه جاری آن تغییر نکرده باشد لکن قیمت جاری نفت افزایش می یابد.

4- در بازارهای متعارف زمانی که به دلیل عواملی همچون وجود مازاد عرضه، قیمت کاهش می یابد، منطقا عرضه می بایست کم گردد تا قیمت افزایش یابد.لکن در بازار نفت از آنجا که بودجه عمده عرضه کنندگان آن وابستگی زیادی به درآمدهای نفتی دارد، ایشان برای جبران کسری بودجه خود علی رغم کاهش قیمت اقدام به عرضه مجدد نفت می نمایند که این رفتار ایشان موجب تشدید روند کاهش قیمت خواهد شد.

5- تاکید می گردد قیمت نفت بیشتر تابع قیمت انتظاری می باشد که این قیمت نیز، خود تابع عرضه و تقاضای انتظاری خواهد بود.

6- عوامل موثر در کاهش قیمت از جهت میزان عرضه:

- تولید نفت غیر متعارف در امریکا در سال 2014 به 3٫5 میلیون بشکه در روز رسیده است. این یعنی 800 هزار بشکه افزایش عرضه نسبت به وضعیت مشابه در سال 2013 و این در حالی است که در سال 2010 تولید نفت از ذخایر غیر متعارف حداکثر 1 میلیون بشکه در روز بوده است.

این یک عامل بسیار جدی است.زیرا این میزان تولید انتظار استمرار تولید را در ماه های آتی ایجاد می کند و این انتظار نشان می دهد که در آینده مازاد عرضه موجب کاهش قیمت نفت می شود.اثر این انتظار کاهش قیمت در آینده، کاهش قیمت نفت جاری خواهد یافت.این افزایش تولید در ذخایر غیر متعارف امریکا حاصل دست یابی شتاب دار این کشور به تکنولوژی تولید از این منابع نفتی است که پیش بینی می شود این تولید تا یک میلیون دیگر نیز افزایش پیدا کند.

- کشور لیبی پیشتر 200 هزار بشکه نفت در روز تولید داشت؛ این در حالی است که در ماه سپتامبر تولید این کشور به 900 هزار بشکه در روز افزایش یافته است و انتظار می رود در آینده تولید این کشور به 1٫5 میلیون بشکه در روز برسد.

- عربستان در ماه سپتامبر 107 هزار بشکه افزایش تولید داشته است . این افزایش در تولید، موجب انتظار استمرار این افزایش تولید در ماه های آتی خواهد بود. همچنین اعمال تخفیف در قیمت فروش نفت به آسیا برای تحویل در ماه های آینده به بهانه حفظ سهم در بازار آسیا اقدام دیگری است که از سوی عربستان صورت گرفته و منجر به تشدید روند کاهش قیمت از این جهت گردیده است.

- کشور عراق قراردادهایی را منعقد کرده و سرمایه گذاری هایی در این خصوص در این کشور بعمل آمده است.هرچند برخی از این قراردادها منجر به فسخ گردیده و در اقلیم کردستان مجددا منعقد شده اند.

با توجه به سرمایه گذاری های به عمل آمده، در مورد میزان تولید عراق رسیدن به رقم تولید روزانه 7 میلیون بشکه قطعا تا 5 یا 6 سال آینده قابل تصور خواهد بود و رسیدن به رقم 10 میلیون بشکه تولید روزانه برای این کشور دور از دسترس نخواهد بود.لذا انتظار می رود این کشور به عنوان یک عرضه کننده بالقوه و مهم در آینده محسوب گردد.

-در حال حاضر در ایالات متحده امریکا ، علی رغم حاکمیت اقتصاد لیبرال، قانونی وجود دارد مبنی بر اینکه هیچ شرکت و تولید کننده نفت هر چند خصوصی، حق صادرات حتی یک قطره نفت را به خارج از این کشور ندارد.لکن در حال حاضر شایعاتی گسترش یافته مبنی بر امکان صادرات نفت خام از امریکا. هم اکنون موانع صادرات میعانات گازی از این کشور از بین رفته است. لذا این شایعات با توجه به مرتفع شدن موانع مذکور در صادرات میعانات گازی، انتظار صدور نفت از امریکا و افزایش عرضه در آینده را تقویت کرده است و این به منزله انتظار کاهش قیمت در آینده خواهد بود که با توجه به نکات پیش گفته موجب کاهش قیمت فعلی نفت می گردد هرچند در میزان عرضه فعلی تغییر محسوسی نیز رخ نداده باشد.

7- عوامل موثر در کاهش قیمت از جهت میزان تقاضا:

- تولیدات صنعتی در ژاپن، آلمان، فرانسه و چین در اوایل سپتامبر 2014 کاهش یافته است.

- رشد اقتصاد جهانی بر اساس اعلام موسسه IMF در سال 2014 کاهشی پیش بینی شده است.

- موسسه IEA پیش بینی نموده است که تقاضای نفت خام به میزان 200 هزار بشکه در سال 2014 کاهش خواهد یافت. لازم به ذکر است این احتمال متصور است که گزارش های تهیه شده توسط موسسات گزارشگر مشابه فاقد مبنای واقعی بوده و صرفا برای تصمیم سازی و منحرف نمودن استناد کنندگان به این نوع از گزارش ها باشد. در هر صورت اثر این گزارش ها در تحلیل صاحب نظران مرتبط با این حوزه غیر قابل انکار می باشد.

در نتیجه افزایش عرضه نفت خام جهانی (حدود 1٫5 میلیون بشکه در روز) از یک سو و از سوی دیگر کاهش تقاضای جهانی موجب گردیده است قیمت نفت با کاهش قابل توجه مواجه گردد.

رابطه قیمت نفت با هزینه تولید نفت از ذخایر غیر متعارف

هیچ کس نمی تواند ادعا کند که می شود قیمت نفت را پیش بینی نمود.خصوصا در ایران که به علت ضعف در اطلاعات فرضیه های مبتنی بر اطلاعات موجود نیز بسیار ضعیف خواهند بود.

لکن حقایق غیر قابل انکاری قابل ذکر می باشد:

تولید نفت رسی در امریکا نقش موثری در تعیین قیمت نفت خام دارد. هزینه تولید نفت رستی به جهت ملاحظات فنی و زیست محیطی بسیار بالا است.
اگر قیمت نفت آنقدر افت پیدا کند که معادل هزینه تولید نفت رستی برسد این امر برای سرمایه گذاران در این پروژه ها به عنوان خط قرمز و نامطلوب بوده و موجب تضعیف جایگاه امریکا می گردد. لذا هزینه تولید نفت رستی مهمترین عامل در عکس العمل امریکا نسبت به تغییرات جهانی قیمت نفت است.
با توجه به ملاحظات پیش گفته به نظر می رسد امریکا تاکنون در بازار نفت دخالتی نکرده است اما اگر دخالت کند تبعات بسیار خطرناکی را به دنبال خواهد داشت. لذا یافتن هزینه واقعی تولید نفت رستی در امریکا عامل بسیار مهمی است برای یافتن نقطه ورود و عکس العمل این کشور به بازار جهانی نفت.
متاسفانه آمار دقیقی از هزینه واقعی تولید نفت رستی وجود ندارد.لکن شواهد و قرائنی وجود دارد که نشان می دهند میانگین هزینه تولید نفت رستی 90 دلار بوده که الان 70 دلار اعلام شده است. از جمله این قرائن این است که اگر هزینه تولید نفت رستی کمتر از 70 دلار می بود کشورهایی چون روسیه،کانادا و ونزوئلا که همانند امریکا دارای ذخایر عمده نفت رستی هستند وارد عمل شده و اقدام به تولید از این ذخایر خود می نمودند. این در حالی است که تاکنون کشورهای مزبور دست به انجام چنین اقدامی نزده اند. همچنین رئیس جمهور روسیه اعلام نموده است اگر قیمت نفت به 60 دلار برسد ما وارد عمل می شویم. این عبارت با توجه به احتمال دسترسی روسیه به اطلاعات بیشتر در این خصوص نسبت به ما، بصورت ضمنی نشان می دهد که هزینه تولید نفت رستی در امریکا 60 دلار است. لذا از نظر روسیه امریکا با رسیدن قیمت نفت به این نرخ مطمئنا وارد عمل شده و از خود عکس العمل نشان می دهد.
ایالات متحده امریکا دارای دانش فنی و تکنولوژی انحصاری است که می تواند نفت رستی را با حداقل هزینه تولید نماید و این دانش در اختیار سه کشور دیگر نمی باشد.

نکات مثبت کاهش قیمت نفت برای امریکا

- فشار به اقتصاد روسیه و مجبور کردن این کشور برای ورود به تعاملات سیاسی. زیرا این یک حقیقت است که روسیه با نفت زیر 100 دلار با اقتصاد بسیار متزلزلی مواجه خواهد شد.به همین جهت یکی از حربه های امریکا برای فشار به روسیه کاهش قیمت نفت است، البته این کاهش قیمت می بایست مدیریت شده باشد و نباید به مرز هزینه تولید نفت رستی در امریکا برسد.

- ایالات متحده امریکا با واردات روزانه 17 میلیون بشکه نفت خام یکی از بزرگترین وارد کنندگان نفت خام در دنیا است و این کاهش قیمت هزینه واردات را برای این کشور کاهش داده که این امر قطعا به نفع امریکا می باشد.

- کاهش قیمت نفت تا حدی که برای سایر کشورهای صاحب ذخایر غیر متعارف، تولید از این ذخایر به صرفه نباشد برای امریکا به جهت حذف رقیب بسیار مطلوب است .تاکید می گردد این کاهش قیمت باید تا حدی باشد که با تکنولوژی امریکا تولید نفت رستی هم چنان به صرفه باقی بماند.لازم به ذکر است روسیه و کانادا در زمانی که قیمت نفت 90 دلار هم بود نتوانستند در پروژه های نفت رستی خود سرمایه گذاری کنند لذا قیمت نفت 80 دلاری برای امریکا جهت حذف رقبا مطلوب خواهد بود.از این رو است که فرضیه تقابل عربستان با امریکا از طریق کاهش قیمت نفت هیچگاه مورد قبول نبوده بلکه عربستان همیشه در امتداد منافع امریکا حرکت کرده و با مدیریت عرضه خود امریکا را به تولید کننده انحصاری نفت از ذخایر غیر متعارف تبدیل کرده است. مضافا اینکه از ابتدا عربستان با تئوری امنیت تقاضا هیچ گاه از قیمت بالا برای نفت استقبال نمی کرده است.

- با توجه به ملاحظات مذکور وقتی رقیب قابل توجهی در بازار وجود نداشته باشد کشور عراق فرصت پیدا می کند به آرامی وارد بازار عرضه نفت خام گردد، چرا که اگر روسیه ، کانادا و ونزوئلا بتوانند با تولید نفت رستی بخش قابل توجهی از بازار عرضه را در اختیار بگیرند این امر ورود عراق را به بازار عرضه با دشواری مواجه خواهد کرد.

به دلایل زیر پیش بینی می‌شد اقدام قابل توجهی از سوی اعضای اوپک در نشست اخیر رخ ندهد:

- عربستان به عنوان عضو مهم در اوپک، هیچ گاه حساسیتی نسبت به کاهش قیمت نفت را نداشته بلکه دغدغه عربستان ورود به بازار بوده است.

- کشور عراق نیز به عنوان عضو دیگر اوپک دارای میادینی است که با هزینه 5 تا 10 دلار می تواند نفت خود را تولید نماید لذا اگر قیمت نفت به 45 دلار هم برسد استمرار تولید برای این کشور همچنان به صرفه خواهد بود.

- لیبی نیز با وضعیتی مشابه با افزایش تولید سرمایه بیشتر را بدست خواهد آورد.

لذا تنها کشوری که دغدغه قیمت نفت را در اوپک داشته ایران است. زیرا سود ایران در نفت گران خواهد بود. با این وجود و به فرض کاهش یافتن تولید اوپک و فرض افزایش قیمت نفت، باز هم منافع قابل توجهی برای ایران حاصل نمی گردید زیرا ایران همچنان با مشکل تحریم و محدودیت در صادرات نفت و استفاده از درآمد های نفتی مواجه است.

با فرض هزینه تولید 70 دلاری برای نفت رستی امریکا، چنانچه نفت خام برنت مابین 75 تا 85 دلار باشد این قیمت برای امریکا مناسب خواهد بود.از آنجا که قیمت اوپک حدودا 2٫5 دلار کمتر از قیمت نفت خام برنت می باشد لذا اعلام نفت با قیمت حدود 70 – 73 دلار در بودجه 94 کشور واقع بینانه و مناسب با جوانب احتیاط خواهد بود.

جمع بندی:

1- نکته ای که در مذاکرات 5+1 می بایست لحاظ گردد توجه به حقایقی است که در پس تصمیمات و اقدامات طرف مقابل قرار دارد.با توجه به تحلیل های فوق الذکر پیش بینی احتمال مخالفت جدی امریکا با لغو تحریم های ایران به نظر واقع بینانه خواهد بود. زیرا حجم عظیمی از سرمایه گذاری در پروژه های نفت غیر متعارف امریکا به عمل آمده است که می بایست عرضه این نوع از نفت خام نیز  همچنان مقرون بصرفه باقی بماند. بدین سبب نباید عرضه از سوی کشورهای دیگر اضافه گردد تا نفت رستی امریکا با مازاد عرضه مواجه شود.

2- از آنجا که شرکت های نفتی اروپایی در عراق سرمایه گذاری هایی نموده اند لذا این کشورها به امریکا فشار می آورند تا سرمایه گذاری های آنها در عراق هم چنان مقرون به صرفه باقی بماند. بدین جهت بر اساس منافع امریکا، عراق باید بتواند به آرامی وارد بازار عرضه نفت خام گردد و این با این هدف دنبال می شود که قیمت نفت آنقدر افزایش پیدا نکند که برای روسیه، کانادا و ونزوئلا تولید از ذخایر غیرمتعارف اقتصادی گردد. با این شرایط اگر نفت ایران وارد بازار عرضه گردد برنامه ریزی امریکا با مازاد عرضه مواجه شده و این امر موجب تشدید کاهش قیمت نفت خواهد شد که به هیچ وجه مطلوب امریکا نیست. لذا امریکا هر اقدامی را انجام می دهد تا جلوی عرضه نفت ، خارج از برنامه خود را بگیرد که از آن‌جمله اقدامات مخالفت با لغو تحریم خاصه تحریم نفت ایران خواهد بود.
3- متاسفانه امریکا وارد بازار جهانی نفت شده است و این بزرگترین خطر محسوب می گردد. ورود امریکا به بازار جهانی نفت همانند ورود یک گاو وحشی به مغازه چینی فروشی است. کوچکترین حرکتی که این گاو وحشی در این مغازه انجام دهد خسارات سنگینی به همراه خواهد داشت. امریکا نشان داده است هر جا وارد شود ماجراجویی می کند. این ویژگی فرهنگ سیاسی امریکا و خصیصه بازارهای مالی است.اسنادی وجود دارد که برخی سفته بازان عمده صرفا برای تفنن و بهم زدن بازار مواضعی را اتخاذ نموده اند.

4- نکته قابل تامل این است که شرکت های نفتی امریکا هیچ یک وارد عراق نشده اند هر چند که قراردادهای این کشور از جهت منفعت برای شرکت پیمانکار مشابه قرارداد دارسی و رویتر بوده اند. برخی در این خصوص ابراز داشته اند که امریکا بدین جهت وارد میادین عراق نشده است تا به او این اتهام را وارد نکنند که اساس جنگ علیه عراق و ورود نظامی به این کشور از سوی امریکا برای تصاحب ذخایر نفتی بوده است.اما این برداشت درست نمی باشد.شرکت های امریکایی بدین علت وارد سرمایه گذاری در این میادین نشده اند که دولت امریکا از همان تاریخ به دنبال اجرای طرح داعش در عراق بوده است.امروزه شرکت هایی نیز که وارد عراق شده اند مانند چین صدمات عمده ای را با ورود داعش متحمل شده اند،اما از آنجا که طبق برنامه امریکا که از 6 سال پیش مورد اجرا قرار گرفته است، اقلیم کردستان قرار است به عنوان یک دولت مجزا از عراق شود لذا شرکت های امریکایی در این اقلیم وارد شده اند و این ورود نیز با سکوت دولت امریکا مواجه شده است.

مسئله نفت در ایران خصوصا نسبت به تحولات آتی قیمت نیازمند مطالعه گسترده است. ما وارد فاز جدیدی از تحولات در بازار نفت شده ایم.

در این نشست مسعود درخشان به برخی سوالات پاسخ داد:

1- علت حضور امریکا در منطقه خلیج فارس علی رغم کاهش وابستگی خود به نفت این منطقه از این بابت است که نفت رگ حیات اروپا و کشورهای صنعتی دنیا است و این کشورها هنوز نتوانسته اند مانند امریکا خود را از نفت این منطقه بی نیاز نمایند. حضور امریکا در این منطقه این مفهوم را منتقل می کند که امنیت و ثبات اقتصادی سیاسی کشورهایی همچون ژاپن و چین هنوز در اختیار امریکا است.به عبارت دیگر امریکا به منظور جلوگیری از تکرار بحران های نامطلوب خود در این منطقه حساس مشابه انقلاب اسلامی ایران و از سوی دیگر فهماندن اینکه سرنوشت چین و ژاپن را هم چنان در اختیار دارد ، حضور خود را در این منطقه استمرار داده است.

2- ما واقعا نمی دانیم چرا یک بشکه نفت با وجود اینکه بیش از 50 میلیون سال طول می کشد تا بوجود آید از یک بشکه نوشابه ارزان تر است. در نظام اقتصاد سرمایه داری منافع نسل های آینده اهمیت ندارد. در این نوع نظام اقتصادی نگاه کوتاه مدت به منابع و اصالت بر منافع زمان خود، موجب شده که منافع نسل های آینده هیچ گاه لحاظ نشوند.این درحالی است که در نظام اسلامی منافع نسل های آینده بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

3- تدابیر اقتصادی متناسبی که می توان در بودجه 94 لحاظ نمود به شرح ذیل می باشد:

- 15 درصد قیمت دلار افزایش یابد.

- صرفه جویی بیشتری شود.

- مقداری از صندوق ذخیره ارزی برداشت گردد.

- قیمت نفت در حدود 72 دلار باشد.

با این تدابیر سال آینده پر هیجان نخواهد شد و از نظر اقتصادی دولت با مشکل مواجه نمی گردد.

منبع: فارس