حسین رجب پور
امروزه رقابت‌پذیری و دوام آوردن در صحنه رقابت منطقه‌ای و جهانی محور توجه صاحبان صنایع است. تلاش برای رقابت‌پذیر شدن و رقابت‌پذیر ماندن مبنای اصلی تصمیم گیری‌های اقتصادی صاحبان صنایع در بازارهای رقابتی است. این در حالی است که تجمیع و خوشه یابی بعنوان یکی از شیوه‌های سازمان یابی صنعتی نقش مهمی در رقابت‌پذیری صنایع دارد.
اگرچه مارشال بیش از یک قرن پیش بر اثرات جغرافیا و محیط بر فعالیت اقتصادی بنگاه‌ها تاکید کرده بود اما اثر تجمیع بر کارایی اقتصادی و رقابت پذیری کسب و کارهای اقتصادی تا مدت‌ها با بی توجهی اغلب اقتصاددانان روبرو شده بود. در طی نزدیک به یک قرن، این اثر در مقالات جریان اصلی اقتصاد نادیده گرفته شده بود، اما چند دهه اخیر شاهد توجه دوباره و تمرکز ویژه بر این موضوع و رشد بی سابقه مقالات این حوزه بوده ایم.
مکان یابی و استقرار صنایع در کنار یکدیگر حاوی اثرات اقتصادی است. این استقرار موجب آثار خارجی‌ای (External Effects) می‌شود که در رقابت پذیری صنایع نقشی مهمی برعهده دارد. بیش از یک قرن پیش مارشال بر آثار تجمیع بنگاه‌ها بر کارایی و رقابت پذیری آنها تاکید کرد. از نظر وی (1890) تجمیع بنگاه‌های همکار در کنار یکدیگر حاوی سه اثر اقتصادی است، آثاری که بصورت پیامد ناخواسته و غیر برنامه ریزی شده استقرار در یک محیط برای همه صنایع مستقر در آن محیط ظاهر می‌شود:
1- استقرار بنگاه‌های همکار در یک محیط موجب فراهم آوری ذخیره نیروی انسانی ماهر در منطقه خواهد شد. در واقع همه کارگرانی که در سطح منطقه در این بنگاه‌ها مشغول فعالیت می‌شوند، از آموزش در حین انجام کار برای آن صنعت برخوردار شده و بصورت ذخیره نیروی انسانی ماهر در منطقه ظاهر می‌شوند که در دوره‌های بعد هزینه آموزش مجدد نیروی کار را برای صاحبان صنایع منطقه کاهش می‌دهد.
2- همچنین تجمیع بنگاه‌های همکار در یک منطقه بدلیل ایجاد حجم قابل توجهی از تقاضای مواد اولیه و نهاده‌های تولید به استقرار تولیدکنندگان نهاده‌های مورد نیاز آنها در آن منطقه منجر می‌شود که این مسئله کاهش هزینه‌های تولید را برای بنگاه‌ها در پی دارد.
3- تجمیع بنگاه‌ها همچنین به افزایش تعاملات بین بنگاهی منجر شده و به افزایش آگاهی بنگاه‌ها از وضعیت بازار محصولات منجر می‌شود.
آثار تجمیع بر کارایی و رقابت پذیری بنگاه‌ها در یک منطقه در چند دهه اخیر توجه بسیاری از اقتصاددانان را به خود مشغول کرده و موجب ایجاد الگوهای مختلفی در این زمینه شده است. یکی از مهمترین الگوهای مطرح در این حوزه الگوی خوشه‌های صنعتی می‌باشد.
خوشه‌های صنعتی با تجمیع بنگاه‌های همکار در یک منطقه شکل می‌گیرد. مبنای شناسایی خوشه‌های صنعتی محصولات نهایی‌ای است که صنایع مرتبط در یک منطقه تولید می‌کنند. تمام صنایعی که برای تولید یک محصول نهایی همکاری می‌کنند و در یک ناحیه مستقر هستند، می‌توانند در قالب یک خوشه صنعتی مورد توجه قرار گیرند. این بنگاه‌ها درحالی که برخی رقیب یکدیگر محسوب می‌شوند اما منافع مشترک بوده و دارای چالش‌ها و فرصت‌های مشترکی دارند، علاوه بر صرفه‌های ناشی از تجمیع، همکاری این بنگاه‌ها در راستای منافع مشترک خود نیز می‌تواند به افزایش رقابت پذیری آنها کمک کرده و خوشه‌های صنعتی را از زاویه تاثیر آنها بر رقابت پذیری صنایع دارای اهمیت سازد.
امروزه در خراسان رضوی خوشه‌های صنعتی گوناگونی شناسایی شده است، خوشه چرم، خوشه کفش، خوشه سنگ‌های قیمتی، خوشه فرآوری زعفران، خوشه فرآوری سنگ و غیره. اکثر کسب و کارها و بنگاه‌های تولیدی‌ای که در این صنایع مشغول به فعالیت هستند، صنایع کوچک و متوسطی هستند که با مشکلات بسیار در تامین مواد اولیه، تامین نقدینگی، تغییر تکنولوژی تولید، شناسایی فرصت‌های بازار، بازاریابی محصولات خود و نفوذ در بازارهای خارج از منطقه و رقابت با شرکت‌های بزرگ ملی و بین المللی روبرو می‌باشند، توسعه خوشه‌های صنعتی با کمک به کاهش هزینه‌های تولیدی این صنایع و نیز تقویت همکاری بنگاه‌ها در حوزه‌هایی که با چالش‌های مشترک روبرو بوده و در برابر آنها منافع مشترک دارند، می‌تواند تقویت رقابت پذیری این صنایع را به دنبال داشته باشد.
بنابراین توسعه خوشه‌های صنعتی به عنوان یک روش موثر برای تقویت رقابت پذیری صنایع کوچک و متوسط و بویژه فعالیت‌هایی که بیشتر در بخش‌های سنتی اقتصاد صورت می‌گیرد، مانند صنایع کفش، چرم، پوشاک و ... نقش ویژه‌ای در رقابت پذیری این صنایع در اقتصاد امروز جهان ایفا می‌کند و می‌تواند بعنوان یکی از روش‌های موثر بهبود رقابت پذیری صنایع استان خراسان رضوی، مورد توجه فعالان اقتصادی و برنامه ریزان قرار گیرد.