سیدمحسن مزدآبادی
دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران
در روزنامه تعادل نوشت:
تاب‌آوری پاسخی است که شهرها به بلایا می‌دهند و امروزه تمام شهرهای دنیا طرح و برنامه‌های خود را براین اساس جلو می‌برند و در تلاش برای ساخت شهرهای منعطف وتاب‌آور هستند. شهر تاب‌آور، شبکه‌یی پایدار از سیستم‌های کالبدی و جوامع انسانی است. سیستم‌های کالبدی، مولفه‌های ساخته شده و طبیعی شهرند که شامل جاده‌ها، ساختمان‌ها، زیر ساخت‌ها، ارتباطات و تاسیسات تامین انرژی و همچنین مسیرهای آب، خاک، توپوگرافی، جغرافیا و سیستم‌های طبیعی هستند. شهرهای تاب‌آور ممکن است در برابر نیروهای حاصل از مخاطرات خم شوند ولی دچار شکست نمی‌شوند. غفلت از موضوع تاب‌آوری شهری می‌تواند در آینده به فاجعه در بسیاری شهرها منجر می‌شود. سرمایه‌گذاری کلان در زیرساخت‌های شهری، آموزش شهروندان برای مواجهه و مقابله با بلایای طبیعی، ظرفیت‌سازی در مدیریت شهری، بالا بردن توان تکنیکی شهر، همگی مولفه‌هایی هستند که شهر را تاب‌آورتر می‌کنند.
وقتی از تاب‌آوری شهری صحبت می‌شود، باید دانست که شهر در مقابل چه چیزهایی باید تاب‌آور باشد. تاب‌آوری چه در کلان‌شهرها و چه شهرهای کوچک در مقابل «بحران» معنا می‌یابد. وقتی از بحران در شهرها صحبت می‌شود، عموم افراد از بلایای طبیعی همچون سیل، توفان، زلزله یا آتش‌سوزی یاد می‌کنند؛ اما باید توجه شود، مساله اصلی کلان‌شهرهای ایران، نه تنها بحران‌های طبیعی بلکه بحران‌های با منشأ انسانی است که می‌تواند منجر به بحران طبیعی نیز شود که نمونه آن آلودگی هوا یا تغییرات اقلیمی است که با ریشه‌یی انسانی، بحرانی محیط‌زیستی محسوب می‌شود.
در این میان باید با جداسازی نوسازی شهری از بحران‌های عمدی برای کلان‌شهرها به ویژه در کشورهای جهان سوم، دسته‌یی تحت عنوان بحران‌های شهرسازی افزود و نوسازی شهری را جزئی از آن دید. اما با توجه به اینکه این بحران‌ها، غیرعمدی است، باید آن را در دسته‌یی جداگانه قرار داد. کلان‌شهرها به دلیل پیچیده‌تر بودن مسائل و مشکلات شهری‌شان معمولاً مورد مداخله‌های بیشتری از سایر شهرها قرار می‌گیرند، اما نبود آگاهی کافی و دانش به‌روز باعث می‌شود اقدامات این حوزه شامل مدیریت، برنامه‌ریزی و طراحی شهری خود تبدیل به بحرانی جدی در کلان‌شهرها شوند.
به گونه‌یی که برخی از این اقدامات در کنار کوچک‌ترین بحران‌های طبیعی با هم‌افزایی شدیدی تبدیل به فجایع جهانی می‌شوند. بحران‌های شهرسازی مانند اقدامات آن، در مقیاس‌های مختلف در کلان‌شهرها بروز می‌کنند، یعنی این بحران‌ها از مقیاس منطقه‌یی تا محلی می‌توانند در سطح شهر بروز کنند.
سال 2005 کشورهای عضو سازمان ملل چارچوب اجرایی «هیوگو» را برای کاهش مخاطرات طبیعی امضاء کردند این چارچوب به صورت جامع نقش دولت‌ها و سازمان‌های ملی و بین‌المللی، اجتماعات داوطلب، بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و مراکز آکادمیک، را در تلاش برای تاب‌آور ساختن شهرها به وضوح مشخص می‌کند. این چارچوب توصیه‌های مهمی دارد همچون:
- ایجاد ظرفیت نهادی: مطمئن شوید که کاهش خطرپذیری بلایا یک اولویت ملی و محلی و نهادی قوی برای اجراست.
- خطرپذیری احتمالی خود را بشناسید: خطرپذیری بلایا را شناسایی، ارزیابی و بررسی نمایید و هشدار زودهنگام را بهبود بخشید.
- ایجاد درک و آگاهی: از دانش، نوآوری و آموزش و پرورش برای ایجاد یک فرهنگ امنیت و تاب‌آوری درتمام سطوح استفاده کنید.
- خطرپذیری را کاهش دهید: عوامل اساسی خطرآفرین را از طریق برنامه‌ریزی کاربری زمین و اقدامات وتدابیر محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی کاهش دهید.
- آماده شوید و مهیای عمل باشید: آمادگی برای واکنش موثر در تمام سطوح را تقویت کنید.
به‌طور کلی در تعاریف رسمی، تاب‌آوری اقتصادی به صورت توانایی سیاستی یک اقتصاد برای مقاومت و بازیابی از اثرات شوک برون‌زا تعریف شده است. با توجه به اینکه شهرها دارای ابعاد اقتصادی متعددی هستند می‌توان یکی از ابعاد و زیرمجموعه‌های تاب‌آوری شهری را نیز به مساله اقتصادی اختصاص داد. به‌تبع در حوزه اقتصاد شهری می‌توان پایدار بودن درآمدهای اقتصاد شهری را یکی از مولفه‌های تاب‌آوری عنوان کرد.
در کشور ما تنها حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از تامین مالی پروژه‌ها و خدمات شهری از منابع پایدار صورت می‌گیرد، این در حالی است که سهم درآمدهای پایدار در شهرهای پیشرفته‌یی همچون توکیو به ۷۸درصد و در استکهلم به ۶۵ درصد می‌رسد.
براساس ماده ۱۵۳ برنامه پنج ساله دوم شهرداری تهران، باید هر سال حداقل به مقدار ۱۰ درصد سهم درآمدهای پایدار افزایش یابد، اما از سال ۱۳۶۲ که طرح خودکفایی شهرداری‌ها مصوب شد سهم کمک‌های دولتی به تدریج کاهش یافته است اما همچنان مدیران شهری با چالش عمده مالی روبه رو هستند و از همین جهت به درآمد ناشی از عوارض بر ساختمان، فروش تراکم و تغییر کاربردی اراضی روی آورده‌اند.
برخی سوالات کلیدی در حوزه تاب‌آوری وجود دارد که مدیریت شهری جدید باید به آنها پاسخ دهد.
- تا چه حد در قوانین بالادستی و پایین دستی به موضوع تاب‌آوری شهری توجه شده است؟!
- آیا مدیران شهری درک درستی نسبت به موضوع تاب‌آوری دارند؟!
- تا چه میزان از ظرفیت‌های علمی برای ارائه راهکارهای بهبود تاب‌آوری شهری استفاده شده است؟
- آیا افکار عمومی نسبت به اهمیت مساله تاب‌آوری آگاه هستند و مطالبه‌یی از مسوولان می‌کنند؟!
- سیستم‌های نظارتی برای اجرای قوانین مربوط به تاب‌آوری کارآمد بوده است؟!
- در حوزه شهری کدام بخش به‌طور مستقیم مسوول بهبود وضعیت تاب‌آوری شهری است؟!
- بین مدیریت یکپارچه شهری و بهبود تاب‌آوری چه ارتباطی وجود دارد؟
- سهم و نقش شورای پنجم در بهبود تاب‌آوری شهری با توجه به مشارکت 41 میلیون نفری مردم در انتخابات چیست؟!