دکتر داود سوری

در نوشتار پیش (شماره 3858 در تاریخ 17/ 6/ 1395) با عنوان «سفره ایرانیان در 10 سال گذشته» نشان داده شد که در سال‌هـای 1384 تا 1393 به‌رغـم تغییر ترکیب جمعیتی خانـوارها به سوی خانـوارهایی بالقوه درآمــدزا از یکسو و از سوی دیگر درآمـدهای وافـر ارزی در اقتصاد کشورمان، رونــد قدرت خرید کالاها و خدمات توسط خانـوارهای ایرانـی به‌طور پیوسته کاهش یافته است. در ادامه تبیین آثار سیاست‌گذاری اقتصادی بر سطح درآمد و رفاه خانوار مشخصا دلایل این کاهش و ارتباط آن با سیاست‌های اتخاذ شده در اقتصاد کشور مورد بحث قرار خواهد گرفت، به نظر می‌رسد در بخش سوم و پس از تبیین عوامل اثرگذار و روند طی‌شده در 10سال گذشته به روند کاهنده درآمد و قدرت خرید ایرانیان از زاویـه دیگــری بنگریم. بسیار طبیعی است که درآمــد یک فرد در طول زندگی او تغییر کند.

به‌عنوان مثال انتظار می‌رود که در سنین جوانی هنگامی که فرد شاید هنـوز شغل ثابت نداشته باشد یا در شغل خـود به‌عنوان یک فرد تازه‌کار و کم‌تجربـه شناخته شود، درآمــد وی کم باشد اما با گذشت زمان و کسب تجربه درآمد او نیز افزایش یابد. با افزایش سن هرچند تجربه فرد بیشتر می‌شود اما از زمانـی به بعد توان فیزیکی فرد یا انگیزه او برای کار بیشتر کاهش می‌یابد و به تبع آن از درآمــد کمتری نیـز برخوردار می‌شود. از این رو در بررسی رابطه بین سن و درآمــد انتظار می‌رود که رفتاری به شکل بین سن و درآمد مشاهده شود، اما هنگامی که در یک تاریخ مشخص مثلا سال 1393 پرسشگر با مراجعـه به افرادی در سنین مختلف مقدار درآمد آنها را جویا می‌شود، رابطه سن و درآمد به سادگی قابل تشخیص نیست. برای توضیح بیشتر به‌عنوان مثال فردی را در نظر بگیرد که در سال 1393 سی سال سن دارد. این فـرد در سال 1364 یعنی در میانه سال‌هایی که کشور درگیر جنگ بوده به دنیا آمـده و شکل‌گیری شخصیت اجتماعی، اقتصادی و حتی فیزیکی او تحت‌تاثیر محدودیت‌های زمان جنگ قرار گرفته است. اگر فرض کنیم افراد در سن 25 سالگی و پس از پایان تحصیلات دانشگاهی آماده ورود به بازار کار می‌شوند، این فرد باید در سال 1389 وارد بازار کار شود، اما در این سال کشور با تحریم‌های بین‌المللی روبه‌رو شده و احتمال پیدا کردن شغل مناسب برای وی کم شده است. حال فرد دیگری را در نظر بگیرید که در سال 1344 به دنیا آمده است و در سال 1393 پنجاه سال دارد. بر خلاف فرد اول این فرد هنگامی به دنیا آمده که کشور در آرامش کامل و برای مدت مدیدی از ثبات و رشد اقتصادی برخوردار بوده است. علاوه‌بر این در سال 1369 که این فرد آماده ورود به بازار کار شده است، کشور جنگی هشت ساله را به اتمام رسانیده و تشنه بازسازی خرابی‌های جنگ مملو از فرصت‌های شغلی است. طبیعی است این دو فـرد که نماینده دو نسل مختلف هستند را نمی‌توان به‌عنوان یک فرد در دو مقطع سنی در نظر گرفت و به بررسی رابطه بین سن و درآمــد پرداخت. اگـر افرادی که در یک تاریخ به دنیا آمده‌اند، در یک نسل طبقه‌بندی شوند آنگاه زمان تولد نیز بر درآمـد افراد نقشی دارد که از آن تحت‌عنوان اثر نسل یاد می‌شود. در یک اقتصاد رو به رشد انتظار بر این است که نسل‌های جوان‌تر نسبت به نسل‌های قبل از خود از سطح درآمد و مصرف بیشتری برخوردار باشند. رونـد فزاینـده درآمـد نسل‌ها موتور محـرکه رشد اقتصادی درون‌زا است و لازمـه تشکیل سرمایه با اتکا به منـابع داخلی است. علاوه‌بر اثـر نسل، اثر دیگری نیز بر رابطه بین درآمــد و سن نقش دارد که اثر زمـان نامیده می‌شود. اثر زمان در برگیرنده تکانه‌ها و اتفاقات اقتصادی و اجتماعی است که در یک تاریخ تقویمی مشخص اتفاق افتاده و تمامی افراد را فارغ از سن و نسل متاثر ساخته است. بحران اقتصادی سال‌های 2009-2007 نمـونه‌ای از این اثر است.

خوشبختانه در اقتصاد ادبیات کافی برای تفکیک این سه اثر در متغیر‌های اقتصادی وجـود دارد. این نوشتار بدون اینکه وارد مباحث تکنیکی این تفکیک شود صرفا نتایج بررسی رفتار بین نسلی درآمـد و هزینـه خانوار در دوره 1393-1384 را توضیح می‌دهد و خواننده علاقه‌مند را برای مطالعه بیشتر به دیتون(1997)1 ارجاع می‌دهد.

از آنجا که طرح «هزینــه ـ درآمـد» خانــوار هر ساله با حجم نمـونه‌ای مناسب اجرا می‌شود، می‌تواند در یک دوره زمانی مناسب مبنای بررسی رفتار بین نسلی درآمـد و هزینـه خانـوارها قرار بگیرد. به این منظـور، به‌عنوان مثال، ابتدا در سال 1384 کلیه سرپرستان خانـواری را که در سال 1360 به دنیا آمده و اکنون 25 ساله هستند در نظر گرفته شده و متوسط درآمـد و مخارج آنها محاسبه شده است. از آنجا که در سال 1385 این افــراد 26 ساله شده‌اند، در سال 1385 متوسط درآمـد و هزینـه سرپرستان خانوار با 26 سال سن محاسبه شده و به‌عنوان متغیرهای مورد نظر نسل متولدان سال 1360 در نظر گرفته شده است. این فرآینـد تا سال 1393 که این افــراد 34 سال سن دارند تکرار شده است. به همین ترتیب می‌توان رونـد درآمـد و هزینـه متولدان سال‌های قبل از 1360 را نیـز محاسبه کـرد. در نمــودار (1) درآمــد حقیقی نسل‌های ایرانی مورد بررسی قرار گرفته است. در این نمــودار مقدار حقیقی درآمـد برای نسل‌هایی که در سال 1384 به ترتیب 25 ساله، 30، 35، 40، 45، 50 و 55 ساله بوده‌اند، ترسیم شده است. فاصله 5 ساله بین نسل‌ها برای خوانا بودن نمـودار در نظر گرفته شده و با توجه به دوره مورد بررسی درآمـد حقیقی هر یک از این نسل‌ها برای یک دوره 10‌ساله دنبال شده است. بالاتر بودن درآمـد حقیقی نسل‌های قدیمی‌تر نسبت به نسل‌های جوان‌تر بیانگــر رونــد کاهش درآمــد حقیقی یا به‌عبارت دیگر قدرت خرید نسل‌های ایرانی است. برای این مقایسه مناسب است که دو منحنی اول از سمت چپ را که درآمــد حقیقی نسل متولدان سال 1360 و متولدان سال 1355 را نمایندگی می‌کنند در نظر بگیرید. در سال 1384 نسل دوم 30 سال سن داشته‌اند درحالی‌که نسل اول در سال 1389 سی ساله شده‌اند. اگــر درآمد حقیقی این دو نسل را با یکدیگر مقایسه کنید (فاصله عمودی بین نقطه ششم منحنی اول و نقطه اول منحنی دوم) به روشنی ملاحظه می‌شود که نسل دوم در زمان سی‌سالگی درآمدی بس بالاتر از نسل اول داشته‌اند. انجـام این مقایسه بین بقیـه نسل‌ها به روشنی نشان از ضعف درآمــدی مزمن نسل‌های جوان‌تر ایرانی دارد. نمــودار (2) نیز هزینــه حقیقی نسل‌های ایرانـی را بررسی می‌کند. در این نمــودار نیز به وضوح دیده می‌شود که هزینــه واقعی نسل‌های ایرانی در حال کاهش است به‌طوری‌که هر نسل نسبت به نسل قبل خـود سطح هزینه‌های واقعـی کمتری دارد. هــر چند کاهش سطح درآمـد و مخارج حقیقـی معادل کاهش توان خرید و مصرف خانـوار است و به‌نوعی بیانگـر کاهش رفـاه خانوار است، اما نظـر به پیشرفت تکنولوژی در طول زمـان نمی‌توان اظهـار نظـری مشخص در مـورد رفاه خـانوار داشت اما آنچـه مشخص است این رونـد نشان از جامعــه‌ای در حال رشد ندارد و رونــد درآمــدی نسل‌های جوان به‌گـونه‌ای نیست که توان پس‌انــداز و تشکیل سرمایه برای رشد و توسعه کشور داشته باشند.

پاورقی

Deaton, Angus. 1997. The analysis of household surveys: a microeconometric approach to development policy. Washington, D.C. The World Bank.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد - شماره 3872