احسان سلطانی . پژوهشگر
رشد درآمدهای نفتی که نه از افزایش حجم صادرات که از رشد قیمت‌های جهانی نفت حاصل شد، توجه همه را از دیگر بخش‌های صادراتی خام‌فروشی و به ویژه معادن منحرف کرد. صنعت فولاد و معادن آهن ازجمله صنایع موردتوجه و حمایت همه دولتمردان در ربع قرن اخیر به شمار می‌رود که رشد صادراتی بسیارسریعی را در سال‌های اخیر تجربه کرده است. کشور ایران با دارابودن بیش از ٥٣ میلیارد تن ذخایر معدنی متفاوت (بدون نفت و گاز طبیعی) دوازدهمین کشور بزرگ معدنی جهان است. عملیات اکتشافی انجام‌شده وجود ٦٠ نوع ماده معدنی مختلف را در سطح کشور به اثبات رسانده و ١٤ نوع ماده معدنی دیگر نیز در حال اکتشاف است که از این جهت در کمتر کشوری چنین تنوع مواد معدنی وجود دارد. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، ایران روی یک کمربند مهم معدنی قرار گرفته که حداقل در ١٠ نوع ماده معدنی به عنوان یکی از غنی‌ترین کشورها شناخته شده است. بزرگ‌ترین معادن سنگ آهن دنیا در کشورهای برزیل، استرالیا، چین، هند و آمریکا قرار دارند. میزان سنگ آهن موجود در جهان بالغ بر ٨٠٠ میلیارد تن تخمین زده شده که حاوی ٢٣٠ میلیارد تن آهن است. کانسارهای سنگ آهن در تمام سطح کشور وجود دارند و قابل رؤیت هستند. مجموع ذخایر و منابع سنگ آهن در ایران که اکتشاف تفصیلی آنها به پایان رسیده، حدود ٤,٣ میلیارد تن برآورد شده است. اکتشاف کانسارهای سنگ آهن در ایران از سال ١٣٣٧ (معدن شمش‌آباد اراک) آغاز و ١٠ سال بعد از سال ١٣٤٧ توسط شرکت ملی ذوب‌آهن و پس از انقلاب توسط شرکت ملی فولاد ایران ادامه یافته و تاکنون استمرار داشته است. با توجه به نتایج عملیات اکتشافی و مطالعات انجام‌شده، مناطق آهن‌دار ایران به چهار منطقه تفکیک می‌شود که عبارتند از: ١- منطقه همدان-اصفهان-کرمان (کانسار مهم این منطقه معادن گل‌گهر سیرجان در استان کرمان است) ٢- منطقه زنجان-سمنان-خراسان (با کانسار بزرگ معادن سنگ آهن سنگان در استان خراسان) ٣- منطقه انارک- بافق- یزد-کرمان (با کانسار مهم معادن چغارت و چادرملو) ٤- منطقه حوزه خلیج‌فارس- بوشهر- بندرعباس- زاهدان صادرات سنگ آهن ایران از حول‌وحوش ٨٠٠ هزار تن (با ارزشی حدود ١٠ میلیون دلار) در سال‌های ١٣٨٠ و ١٣٨١با شیب رشد بسیار زیادی به بیش از ١٦ میلیون تن (با ارزش بیش از ٢.٢٥ میلیارد دلار) در سال‌های ١٣٨٩ و ١٣٩٠ رسید. صادرات سنگ آهن با میزان افزایش بیش از ٢٠٠ برابر در دهه هشتاد، ضمن آنکه از افزایش قیمت‌های صادراتی سود برد، اما افزایش حجمی بیش از ٢٠ برابری عامل اصلی رشد شدید آن محسوب می‌شود. در سال ۲۰۱۳ میلادی ایران هفتمین صادرکننده سنگ و کنسانتره آهن جهان بوده است. اوج صادرات سنگ آهن، کنسانتره و دیگر اشکال آن مربوط به سال ١٣٩٢ با میزان ٢٦.٥ میلیون تن است. موضوع تکان‌دهنده صادرات ٩٩ درصد سنگ آهن کشور به چین در دوره اوج آن (٢٠١٣-٢٠١٠) است. مواد خام در مقیاس انبوه به چین صادر شده و در مقابل کالاهای ساخته‌شده وارد شده است.
٥,٨میلیارد دلار کم‌اظهاری آماری
صادرات سنگ و کنسانتره آهن با مغایرت‌های بسیاروسیع ارزشی همراه بوده است. با مقایسه داده‌های وارداتی کشورهای واردکننده از ایران با داده‌های صادراتی گمرک ایران مشخص می‌شود که در کل دهه ١٣٩٣-۱۳٨٣ طبق داده‌های گمرک ایران ١٠٣ میلیون تن سنگ آهن و کنسانتره با ارزش ٥,١ میلیارد دلار صادر شده و در همین حال در کل دهه متناظر میلادی (٢٠١٤-٢٠٠٤) داده‌های وارداتی کشورهای واردکننده حاکی از واردات صد میلیون تن سنگ آهن و کنسانتره با ارزش ٩. ١٠میلیارد دلار است، بنابراین ٨. ٥ میلیارد دلار کم‌اظهاری یا تخلفات دیگر در صادرات سنگ آهن وجود داشته است. بالاترین میزان تخلف مربوط به سال ١٣٩٠شمسی (٢٠١١ میلادی) است. درحالی‌که گمرک ایران اعلام کرده در سال ٢٠١١، ٧٩٠میلیون دلار سنگ و کنسانتره آهن با وزن ١٧ میلیون تن به دنیا صادر شده، داده‌های وارداتی گمرک‌های کشورهای واردکننده حاکی از واردات ٢.٤١میلیارد دلار سنگ و کنسانتره آهن با وزن ١٦.٦ میلیون تن است. به عبارت دیگر یک‌سوم ارزش واقعی صادراتی توسط صادرکنندگان ایرانی اظهار شده است. روند صادرات فولاد (بیشتر خام) در سال‌های اخیر رشد سریعی داشته، به‌صورتی‌که از کمتر از یک میلیون تن در سال ١٣٨٩ به ٣. ٣ میلیون تن در سال ١٣٩٣افزایش یافته است. رشد قابل‌توجه صادرات فولاد کشور (وزنی ١٢٥ درصد و ارزشی ٩٢ درصد) در سال ١٣٩٣ نسبت به سال ١٣٩١ که توأم با کاهش ٣٧ درصدی واردات و افزایش نه‌چندان جبران‌کننده ١٢ درصدی تولید فولاد کشور در این دوره است، از تعمیق رکود در زنجیره فولاد و تداوم روند کاهشی تراز کل مصرف فولاد کشور (صنایع فلزی و ساختمان) حکایت دارد.
در مقایسه با رشد نمایی صادرات مواد خام و اولیه صنعتی با ارزش‌افزوده پایین در زنجیره ارزش فولاد (سنگ و کنسانتره آهن و فولاد خام)، صادرات کالاهای نهایی زنجیره ارزش (مبتنی بر همین مواد اولیه صادراتی) بسیارناچیز بوده و روند کاهشی داشته است. در زنجیره ارزش تولیدات صنعتی فلزی، با فراوری سنگ آهن و فولاد خام به سمت کالاهای نهایی، ارزش تولیدات به ترتیب بیش از ۱۰۰ و ۲۰ برابر افزایش می‌یابد. روند رشد بی‌سابقه خام‌فروشی که از صادرات سنگ آهن و کنسانتره در حال حرکت به سمت صادرات فولاد خام است، به‌معنی صادرات ارزش‌افزوده، اشتغال و ثروت‌های ملی است. باوجود سرمایه‌گذاری‌های سنگین و واردات تکنولوژی‌های گران‌قیمت، صنایع بالادستی فولاد کشور با عمق صنعتی پایین و عدم ایجاد زنجیره‌های صنعتی کارآمد، ارتباط کافی و مؤثری با صنایع کوچک و متوسط پایین‌دستی داخلی ایجاد نکرده‌اند. مصرف انرژی در شاخه‌های صنعت انرژی بر فولاد کشور بین ٣٨ تا ١٨٠ درصد از متوسط جهانی بالاتر است. امید می‌رود به جای هموارکردن مسیر این صنعت برای کسب درآمدهای ارزی سهل‌الوصول بیشتر، دست‌اندرکاران و مسئولان چند نکته را مدنظر قرار دهند و صادرات خام‌فروشی سنگ و کنسانتره آهن متوقف شود. ایران حدود نیم‌درصد از معادن سنگ آهن جهان را داراست و با توجه به وزن اقتصادی و جمعیتی کشور در جهان، صادرات سنگ آهن از نظر راهبرد کلان امنیت اقتصادی و صنعتی به هیچ عنوان به صلاح نیست.
صادرات فولاد خام کشور محدود شود و خط‌های تولید کارخانجات فولاد کشور به جهتی هدایت شوند که تولیدات آنها (به جای صادرات) قابل‌مصرف توسط واحدهای پایین‌دستی داخلی باشد. صنایع کوچک و متوسط پایین‌دستی صنایع فولاد کشور توسعه یابند، این واحدها ضمن ایجاد اشتغال و ارزش‌افزوده بالا نیاز به سرمایه‌گذاری به‌مراتب‌کمتری (یک‌چهارم صنایع بزرگ بالادستی) دارند. تا زمان تداوم صادرات مواد خام و اولیه زنجیره فولاد، بخشی از درآمدهای صادراتی به توسعه صنایع پایین‌دستی زنجیره تأمین فولاد اختصاص یابد.
منبع: شرق