روایت می‌کنند شهروندان ایرانی تا چهار دهه پیش با گذرنامه‌ای که حالا رتبه آن در موسسه‌های اعتبارسنجی 194 از 199 است، به اروپای غربی به جز سوئیس و اتریش، ۳ کشور پیشرو آفریقایی و ۸ کشور مهم آسیایی امکان سفر بدون ویزا داشتند، اما حالا بر اساس اطلاعات تازه‌ای که وب‌سایت پاسپورت ایندکس منتشر کرده با گذرنامه ایرانی اکنون بدون دریافت ویزا فقط می‌توان به 5 کشور از جمله ترکیه، میکرونزی، هائیتی و 2 کشور دیگری که نام آنها اعلام نشده، سفر کرد. قرار گرفتن پاسپورت ایران در قعر جدول اعتبارسنجی و سقوط چند پله‌ای آن در حالی رخ می‌دهد که یکی از شعارهای دولت حسن روحانی افزایش اعتبار گذرنامه ایرانی بوده است. با این حال اما شاید این روزها کمتر کسی باشد که با دلار 22 هزار تومانی به اعتبار پاسپورت و کشورهایی که نمی‌تواند به آنها سفر کند، بیندیشد.
هر ساله موسسه‌های مختلفی پاسپورت کشورهای دنیا را بررسی و رتبه آنها را براساس معیارهای خاص خود از جمله میزان سفر آزاد و بدون ویزا به کشورهای مختلف، تعداد سفر فرهیختگان، ورزشکاران و دانشجویان آن کشور و رعایت هنجارهای اجتماعی و فرهنگی کشور میزبان توسط مسافران کشور مبدا اعلام می‌کنند. براساس همین رتبه‌بندی‌هایی که از سوی این موسسات اعلام می‌شود، پاسپورت ایرانی در چهار دهه اخیر رتبه خوبی در جدول اعتبارسنجی پاسپورت کشورهای دنیا ندارد. در آخرین رتبه‌بندی گذرنامه‌های کشورهای جهان در سال ۲۰۲۰ که وب‌سایت پاسپورت ایندکس آن را منتشر کرده، گذرنامه جمهوری اسلامی ایران به رده ششمین گذرنامه کم‌اعتبار جهان سقوط کرده است. بر اساس اطلاعات وب‌سایت پاسپورت ایندکس، در میان ۱۹۹ کشور جهان، گذرنامه ایرانی مقام ۱۹۴ را داراست. پس از پاسپورت ایرانی، گذرنامه‌های یمن، سومالی، سوریه، افغانستان قرار دارند. گذرنامه عراق هم در انتهای جدول است. معیار اصلی تنظیم این فهرست تعداد کشورهایی است که دارنده هر گذرنامه بدون روادید می‌تواند به آنها سفر کند و بر اساس این معیار دارندگان پاسپور ایرانی فقط می‌توانند بدون دریافت ویزا فقط می‌توان به 5 کشور از جمله ترکیه، میکرونزی، هائیتی. نام دو کشور دیگر اعلام نشده، سفر کنند. همچنین با گذرنامه ایرانی می‌توان در بدو ورود به ۲۸ کشور روادید گرفت، اما ایرانیان همچنان برای سفر به ۱۶۵ کشور جهان نیازمند دریافت ویزا هستند.
بر اساس این جدول، گذرنامه کشورهایی چون پاکستان، اریتره، بنگلادش، کره شمالی، لیبی و مناطق فلسطینی‌نشین نسبت به گذرنامه ایرانی از نظر اعتباری در وضعیت بهتری قرار دارند.
قرار گرفتن گذرنامه ایرانی در جایگاه ۱۹۴ در حالی است که در سال ۲۰۱۸ ایران با دسترسی به ۴۳ کشور در رتبه ۹۸ قرار داشت که سال 2019 با حذف صربستان از کشورهای با دسترسی بدون ویزا برای ایران، قدرت گذرنامه ایران در رده‌بندی سال ۲۰۱۹ با دسترسی ۴۲ کشور شامل ۱۱ کشور بدون ویزا و ۳۱ کشور با ویزای فرودگاهی همراه با اتیوپی و کره‌شمالی در رتبه ۹۶ این جدول قرار گرفت. در رده‌بندی سال ۲۰۱۷ نیز شهروندان ایرانی با دسترسی به ۳۸ کشور دنیا در رتبه ۹۵ قرار داشت. یک دهه قبل، در سال ۲۰۰۸ ایران با دسترسی به ۲۵ کشور در رتبه ۸۷ ایستاده بود. این مقایسه نشان می‌دهد که رتبه ایران همزمان با قدرتمندترشدن گذرنامه سایر کشورهای جهان به دلیل عدم دسترسی بدون ویزا به کشورهای دیگر با برهم خوردن روابط سیاسی و دیپلماتیک ایران با جهان، مهاجرت غیر قانونی شهروندان ایرانی به کشورها دیگر و عدم رعایت هنجارهای اجتماعی و فرهنگی کشور میزبان دچار تنزل کرده است.
این روند به‌شدت نزولی اعتبار گذرنامه ایرانی در حالی رخ می‌دهد که پس از روی کار آمدن دولت حسن روحانی با شعار بازگرداندن عزت و احترام به گذرنامه ایرانی و تلاش‌هایی برای تحقق این وعده با دیپلماسی لبخند و انعقاد توافق هسته‌ای برجام طی چند سال پس از این اقدامات ایرانیان به کشورهای بیشتری بدون ویزا دسترسی داشتند اما بعد از لغو یک طرفه توافق هسته‌ای برجام از سوی آمریکا، بازگشت تحریم‌ها و تیره و تار شدن روابط دیپلماتیک ایران با جهان دوباره از تعداد کشورهایی که ایرانیان بدون ویزا می‌توانند به آنها سفر کنند کاسته شد. با بی‌اعتبار شدن هر چه بیشتر پاسپورت ایران اما سفر نخبگان و دانشجویان ایرانی به کشورهای دیگر با مشکلاتی مواجه شد. فارغ از این‌ها، ورود کرونا به ایران و ثبت اولین مورد مثبت کرونا در کشورهای مختلف به نام مسافران ایرانی در ابتدای شیوع این بیماری در جهان سبب شد تا مرزهای هوایی و زمینی کشورها پیش از اینکه حمل و نقل هوایی و زمینی در جهان به دلیل شیوع این بیماری تعطیل شود، بسته شد؛ اتفاقی که رسما گردشگری ایران را تعطیل و اعتبار پاسپورت ایرانی را کاهش داد. پاسپورتی که البته در شرایط کنونی اقتصادی ایران و دلار 23 هزار تومانی چندان اهمیت خاصی برای ایرانیان ندارد، چرا که به گفته امیرپویان رفیعی‌شاد، رئیس انجمن صنفی دفاتر سفر و گردشگری استان تهران، «در شرایط کرونایی کنونی صحبت از سفر خارجی و بازگشایی مرزها کلیشه است. هم کشورهای زیادی فعلا مسافران ایرانی را پذیرش نمی‌کنند، هم هر وقت راه سفر به خارج از کشور باز شد تازه می‌توان درباره شرایط اقتصادی که به مردم اجازه نمی‌دهد سفر خارجی بروند، صحبت کرد. مگر می‌شود با دلار به این گرانی سفر خارجی رفت؟»
با این حال بازگرداندن اعتبار به پاسپورت ایران از جمله خواسته‌هایی است که اگر مردم آن را مطالبه نکنند اما یکی از مطالبات سیاست‌مداران و نمایندگان مجلس شورای اسلامی در ادوار گذشته بوده است، اگرچه همیشه آنها توپ را به زمین وزارت خارجه انداخته‌اند و گفته‌اند که باید آنها فکری به حال ارتقای جایگاه آن بکنند. در این زمینه، علیرضا ابراهیمی، نماینده پیشین مجلس در دوره دهم با اشاره به اینکه اعتبار گذرنامه ایرانی در چند سال اخیر پایین‌تر آمده، گفته است: «سخت‌گیری‌های سایر کشورها برای ورود ایرانیان به کشورشان بسیار است.» نماینده پیشین مردم آزادشهر و رامیان در مجلس شورای اسلامی افزوده: «وزارت خارجه باید با دپیلماسی قوی راهی برای ارتقای اعتبار گذرنامه ایرانی بیابد؛ رایزن‌های فرهنگی، سفرا و کاردارها باید علاوه بر مسائل سیاسی به مسائل اقتصادی، فرهنگی و... نیز توجه کنند ولی کم‌کاری مسئولان باعث شده چهره ایران به درستی در جهان نمایش داده نشود. معرفی جاذبه‌های گردشگری و اطمینان‌بخشی برای وجود امنیت در ایران می‌تواند یکی از راه‌های ارتقا اعتبار گذرنامه ایران باشد تسهیل سفر، لغو دوطرفه روادید، پرداخت یارانه به آژانس‌های مسافرتی برای برگزاری تورهای باکیفیت و... می‌تواند به این موضوع کمک کند.» اقداماتی که اجرای هرکدام از آنها فعلا با وجود بیماری همه‌گیر کرونا و برقراری محدودیتهای مسافرتی در جهان برای بازگرداندن اعتبار پاسپورت ایرانی امکانپذیر نیست. هرچند درصورت امکان تجربه ثابت کرده که بدون اختصاص بودجه و عزم سیاسی خبری از بازگشت اعتبار و عزت به پاسپورت ایرانی وجود ندارد.
ابتکار