حسین راهداری
این روزها، شاه بیت صحبت تمامی دولتمردان، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ایرانی جذب سرمایه‌گذار خارجی است. تمام تلاش و تبلیغ دولت این است که سرمایه‌گذاری خارجی در ایران انجام شود تا از این طریق کمبود منابع مالی داخلی مرتفع شود، شتاب توسعه ایران در دوران پساتحریم افزایش یابد و نیز بازگشت به گذشته، یعنی دوران تحریم‌ها غیرممکن شود؛ اما مسلما سرمایه‌گذاری خارجی نیازمند مهیا شدن مقدمات و شرایطی است. توجه به این موضوع به‌خصوص برای ایران که در سال‌های گذشته از بازار تامین مالی بین‌المللی دور بوده است، مهم‌تر است. درخصوص شرایط مختلف پیرامون جذب سرمایه‌گذار خارجی به‌خصوص امنیت سیاسی و ثبات اقتصادی و تاثیر آن بر سرمایه‌گذاری خارجی مقالات زیادی نوشته شده است و صحبت از این موضوعات، تکرار مکررات خواهد بود.
اما نحوه تهیه و ارائه گزارش‌های «مطالعات امکان‌سنجی» یا Feasibility Study از نکات مهمی است که کمتر به آن پرداخته شده است.
مطالعات امکان‌سنجی یا طرح توجیه فنی و اقتصادی، گزارش‌هایی هستند که ابعاد فنی، بازار و مالی یک پروژه را بیان می‌کنند و در صورت توجیه‌پذیری فنی و مالی، این گزارش‌ها به سرمایه‌گذاران یا وام‌دهندگان ارائه شده تا مبنای تامین مالی پروژه‌ها باشند. به‌عبارت ساده‌تر، گزارش امکان‌سنجی شناسنامه و ویترین پروژه در مقابل سرمایه‌گذار یا وام‌دهنده است و همین نکته، گویای اهمیت این گزارش‌ها در فرآیند جذب سرمایه‌گذار خارجی است.
از نظر نگارنده، مهم‌ترین نقطه ضعف در تلاش برای جذب سرمایه‌گذار خارجی در ایران، عدم مقبولیت مطالعات امکان‌سنجی به‌دلیل «تهیه‌کننده» آن است. در حقیقت، تهیه مطالعات امکان‌سنجی باید توسط شرکت ثالث و بی‌طرف انجام شود تا امکان غرض‌ورزی و اعمال نظرات سلیقه‌ای در آن کاهش یابد. مطالعات امکان‌سنجی که در دپارتمانی در داخل وزارتخانه یا سازمانی آماده شده باشد، تنها مصرف داخلی همان وزارتخانه و سازمان را خواهد داشت. سرمایه‌گذار بین‌المللی خواهان گزارش امکان‌سنجی است که توسط یک شرکت ثالث «بین‌المللی» تهیه شده باشد. شرکت‌های مشاوره داخلی باوجود تمامی توانمندی‌هایشان، در عرصه بین‌المللی شناخته شده نیستند و به‌دلیل همین عدم اعتبار بین‌المللی، گزارش‌های تهیه شده توسط آنها نیز از اعتبار لازم در عرصه بین‌المللی برخوردار نخواهد بود. بنابراین برای بسیاری از پروژه‌های ملی و بزرگ، باید به‌دنبال شرکت‌های مشاوره بین‌المللی معتبر در تهیه گزارش‌های مطالعات امکان‌سنجی بود.
اگر به هر دلیلی این کار صورت نگیرد، لازم است موارد زیر در تهیه گزارش‌های مطالعات امکان‌سنجی داخلی مورد توجه قرار گیرد تا حد ممکن اشتباهات مرسوم در این گزارش‌ها تکرار نشود.
1- در سال‌های گذشته کشور در زمینه فنی و مهندسی پیشرفت زیادی کرده است، اما پیشرفت در صنعت مالی و درک مفاهیم این حوزه به میزان مسائل فنی و مهندسی نبوده است. تغییرات سریع در صنعت مالی دنیا و جداافتادگی ایران از بازارهای مالی بین‌المللی از دلایل این عقب افتادگی هستند. آنچه در اکثر گزارش‌های امکان‌سنجی دیده می‌شود این است که در این گزارش‌ها، در کنار یک بخش پیچیده و پیشرفته فنی، یک بخش بیش از اندازه ساده با مدل‌های غیرواقعی مالی قرار گرفته است. لحاظ کردن تورم و نرخ تنزیل (Discount rate) از جمله این موارد بحث‌برانگیز است، به‌خصوص در مورد ریال که دستکاری دولت، پیچیدگی پیش‌بینی تورم و نیز محاسبه نرخ واقعی بهره را بیشتر کرده است. از آنجا که اعتبار گزارش امکان‌سنجی به قوت آن در تمامی بخش‌هایش است و بخش مالی ضعیف تمامی تلاش تهیه‌کنندگان آن را زیر سوال خواهد برد، لازم است این بخش نیز توسط متخصصان امر تهیه شود و به عنوان یک بخش ساده نگاه نشود.
2- نرخ بازگشت هر نوع سرمایه‌گذاری، به نوع «ارز» آن سرمایه‌گذاری وابسته است. ارز هر کشوری آیینه سود بانکی، تورم، ریسک و نرخ بازده مناسب برای سرمایه‌گذاری به آن ارز است و به همین دلیل، بدیهی است که نرخ بازدهی سرمایه‌گذاری به ریال با دلار برابر نباشد. بنابراین انتخاب ارز مناسب و نیز نحوه تبدیل ارزها به یکدیگر، یکی از مهم‌ترین بخش‌های تهیه گزارش‌های امکان‌سنجی است. ارزهای سرمایه‌گذاری بین‌المللی قابل قبول معمولا دلار و یورو هستند؛ بنابراین تهیه گزارش‌ها بر اساس این ارزها و نحوه تبدیل نرخ ارزهای دیگر به این دو ارز اهمیت زیادی دارد. نمی‌توان در مقابل سرمایه‌گذار بین‌المللی ارقام مالی ریالی را گذاشت و به سادگی به او گفت که با یک ضرب و تقسیم ساده همه ارقام دلاری یا یورویی می‌شوند! نمی‌توان به او گفت که نرخ بازگشت داخلی (IRR) پروژه به ریال مثلا 20 درصد است و صحبتی از نرخ بازدهی داخلی پروژه به ارزهای یورو و دلار نکرد. در ضمن برای نرخ تبدیل ارزها نیز در آینده باید مفروضات و مدل‌های منطقی وجود داشته باشد.
3- درآمد ارزی یکی از مهم‌ترین مزایای هر طرح برای سرمایه‌گذار بین‌المللی است، از آن جهت که ارزهای پرتلاطمی مثل ریال یا روبل روسیه، اعتماد چندانی برای حفظ ارزش ندارند. بنابراین وجود تنها درآمد ریالی، نقطه ضعف برای جذب سرمایه‌گذار خارجی است. یکی از دلایل مهم جذابیت پروژه‌های نفت، گاز و پتروشیمی برای سرمایه‌گذاران خارجی، دقیقا امکان صادرات و ایجاد درآمد غیرریالی است؛ بنابراین برجسته کردن و یافتن راهی برای گنجاندن این‌گونه درآمدها در پروژه‌ها یکی از نقاط قوت گزارش‌های امکان‌سنجی در جذب سرمایه خارجی خواهد بود.
4- یک نقطه ضعف برخی از پروژه‌ها در تامین منابع مالی بین‌المللی، اهمیت آنها از منظر غیراقتصادی است. در حقیقت چیزی که برای وزارتخانه یا سازمانی دغدغه است، ممکن است لزوما برای سرمایه‌گذار خارجی جذاب نباشد. اهداف مهمی همچون ایجاد اشتغال، توسعه مناطق محروم، کاهش تلفات جاده‌ای یا حفظ محیط زیست تا زمانی که تبدیل به یک عدد درآمدی قابل دستیابی برای پروژه نشوند، نمی‌توانند به توجیه‌پذیری مالی آن در نظر سرمایه‌گذار یا وام‌دهنده کمک کنند. سرمایه‌گذار به‌خصوص از نوع خارجی، فقط دغدغه سودآوری و بازده مالی مناسب از پروژه دارد و زبان مشترک با چنین موجودی فقط اعداد مناسب مالی و سودآوری است. درچنین شرایطی باید راهی را یافت که درآمد واقعی و ملموس برای پروژه ایجاد شود. مثلا روش مرسوم معافیت مالیاتی روی چنین پروژه‌هایی، می‌تواند راهی برای افزایش سودآوری ملموس و جذب سرمایه‌گذار خارجی باشد.
5- زبان انگلیسی، زبان تجارت بین کشورها شده است. متاسفانه آن چیزی که شاهد بوده‌ام این است که بسیاری از سازمان‌هایی که به‌دنبال سرمایه‌گذار خارجی هستند، حتی نسخه انگلیسی گزارش‌های امکان‌سنجی را ندارند یا آنها را با کمک مترجمان غیرمتخصص در زمینه مهندسی و مالی آماده کرده‌اند و به همین دلیل واژه‌ها و معادل‌سازی‌های نادرست در این گزارش‌ها دیده می‌شود. علاوه‌بر این، کسی در این سازمان‌ها نیست که این گزارش‌ها را به زبان انگلیسی ارائه و از آن دفاع کند. عدم ارائه درست و قدرتمند طرح‌ها خود دلیل دیگر شکست و ضعف در جذب سرمایه‌گذار خارجی است.