به گمانم اواسط دهه شصت شمسی بود که برخی از استادان جوان و انقلابی تازه از خارج بازگشته که پس از انقلاب فرهنگی در دانشگاه های تهران استخدام شده بودند، دست به تاسیس «انجمن اقتصاددانان مسلمان» زدند.

نمی دانم هیچ گاه این انجمن ثبت شد یا نه و نمی دانم نیت شان چه بود، اما درباره هدفشان، شنیده شد که می خواهند انجمنی فعال از اقتصاددانان جوان راه اندازی کنند که بتوانند حرف های تازه و موردنیاز جامعه اسلامی و انقلابی ایران را بزنند. نمی دانم چرا من، که آن موقع دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه تهران بودم، از این کار خرسند نبودم و در چند نشست علمی که این انجمن تازه تاسیس برگزار کرد هم شرکت نکردم. به نظرم احساس می کردم این انجمن بیش از آن که بخواهد حرف های مبتنی بر علم روز و مورد نیاز جامعه امروز را بزند، یا روی اقتصاد اسلامی کار کند، نیتش این بود که نهادی انقلابی در برابر «انجمن اقتصاددانان ایران» علم کند. به گمان آنها «انجمن اقتصاددانان ایران» یک نهاد طاغوتی بود که اقتصاددانان غیرانقلابی، سالخورده و کراواتی آن را می گرداندند و چنین انجمنی را شایسته جامعه اسلامی پس از انقلاب نمی دانستند و مهم تر اینکه این انجمن، استادان جوان و انقلابی را هم جدی نمی گرفت. بنابراین بهتر دانستند اقتصاددانان هوادار انقلاب اسلامی برای خودشان انجمن داشته باشند! خاطرم هست که همان موقع یکی از استادان برجسته و جوان که به جد هواخواه انقلاب بود و از او دعوت شده بود که عضو «انجمن اقتصاددانان مسلمان» شود، گفته بود این صفت مسلمان که شما در آخر نام انجمن گذاشته اید به این معنی است که اقتصاددانان عضو انجمن های دیگر، مسلمان نیستند و تنها کسانی که در انجمن شما هستند مسلمان هستند؛ و به همین دلیل عضویت آن را نپذیرفت.

من آن موقع دلبستگی فراوانی به دکتر منوچهر فرهنگ، آن اقتصاددان پرکار، خوش فکر و دوست داشتنی، داشتم و به همین خاطر احساس می کردم این انجمن جدید می خواهد این پیر خندان کراواتی و دیگر یارانش را بی اعتبار کند و با آنکه خودم جوانی هواخواه انقلاب بودم، این کار را خوش نمی داشتم. با آنکه آن موقع هنوز با مفاهیم سرمایه اجتماعی و سرمایه های نمادین آشنا نشده بودم اما حس می کردم «انجمن اقتصاددنان ایران» با آن چهره های علمی سالخورده، یک سرمایه است برای علم اقتصاد در ایران که نباید آسیب ببیند. به همین خاطر به تاسیس «انجمن اقتصاددانان مسلمان» خوش بین نبودم و دلم نمی خواست پا بگیرد. امروز که دارم این یادداشت را می نویسم، هرچه در اینترنت گشتم حتی یک صفحه یا مطلب یا خبر که در آن نامی از «انجمن اقتصاددانان مسلمان» یا «انجمن اسلامی اقتصاددانان» برده شده باشد نیافتم. گویی آن ایده انقلابی دود شد و رفت هوا. شاید از این بابت بود که موسسان «انجمن اقتصاددانان مسلمان» یک پای شان پشت کرسی دانشگاه بود و پای دیگرشان پشت میز وزارتخانه ها و نهادهای انقلابی و هیچ گاه فرصت نکردند که انجمن خودشان را رسما ثبت کنند و انسجام و تکامل ببخشند و برای آن، فکر و محتوا تولید کنند.

من البته امروز خوشحال نیستم که می بینم اثری از «انجمن اقتصاددانان مسلمان» نیست؛ چون نشانه بدی  است. نشانه ناتوانی نخبگان ما در نهادسازی است، نشانه بی مهارتی ما در همکاری های بلندمدت است. به همین خاطر من امروز هر نهاد و سازمان بلندمدتی که در این دیار وجود داشته باشد را یک سرمایه ملی می بینم که باید برای حفظ آن کوشید، حتی اگر ما آن را خوش نداشته باشیم یا با اندیشه های موسسان آنها موافق نباشیم؛ می خواهد یک خیریه باشد یا یک حزب یا یک بنگاه اقتصادی یا یک نهاد مدنی یا یک کلوب ورزشی یا یک انجمن هنری یا یک موسسه پژوهشی.

در هر صورت و خوشبختانه «انجمن اقتصاددانان ایران» باقی ماند و دکتر منوچهر فرهنگ نیز تا پایان عمر ریاست آن را برعهده داشت؛ اما متاسفانه هیچ گاه نکوشید درهای انجمن را بگشاید و نسل تازه را وارد بازی کند و تجربه و دانش خود و همکاران باسابقه اش را به آنها منتقل کند و سرمایه اجتماعی شکل گرفته در انجمن را به یک سرمایه نمادین تبدیل کند. آن انجمن پس از دکتر فرهنگ نیز فعال ماند و از پیری به پیر دیگر منتقل شد و تا امروز نیز توانسته است تا حدودی خودش را از جناح بندی های سیاسی و حتی نحله بندی های علمی دور نگه دارد. اما متاسفانه به نظر می رسد این انجمن نیز، نظیر خیلی از دیگر نهادهای مدنی ایرانی، با یک مشکل مهم یا بیماری روبه روست؛ آن بیماری همان چیزی است که در علم مدیریت به آن «تله بنیان گذار» می گویند. ترجمه ساده تله بنیان گذار، می شود انحصارگرایی پیران و موسسان، آن هم نه از روی عناد یا بدطینتی بلکه از روی علاقه و عشق فراوان به موسسه ای که خودشان ساخته اند و بزرگش کرده اند. درست مانند پدر و مادری که به خاطر نگرانی از اینکه فرزندشان آسیب نبیند، درهای خانه را به روی هر غریبه می بندند و روابطشان را با بیرون محدود می کنند و اجازه نمی دهند کودکشان کوچه و خیابان را نیز تجربه کند و بزرگ شود و راه خودش را پیدا کند. دوستی های خیرخواهانه ای که ثمره اش فقط عقب ماندگی و دست و پاچلفتی شدن بچه ها خواهد بود.

من هرگاه به انجمن اقتصاددانان ایران نگاه می کنم، دلم می سوزد که این نهاد مهم و ماندگار چرا نقش ملی خود را در تاریخ سیاست گذاری اقتصادی در ایران بازی نمی کند. همیشه برایم سوال بوده است که آیا ماموریت این انجمن فقط همین است که ماهی یک بار یک نشستی برگزار کند و از یک نفر برای سخنرانی دعوت کند؟ به گمانم وقت آن است که این انجمن از محاق به درآید و دست از درویش مسلکی بردارد و قدر خود بداند و در زمانه ای که اقتصاد ایران یکی از بحرانی ترین دوران های خود را از سر می گذراند، نقشی تازه برای خود تعریف کند و دست یاری به سیاست گذاران اقتصادی کشور بدهد.  متاسفانه امروزه نه تنها در خود اقتصاد ایران بلکه حتی در حوزه «دانش اقتصاد» نیز در ایران ما به بحران برخورده ایم. دانش مان برای راهبری این اقتصاد پیچیده و بحرانی کافی نیست، دانش ضمنی سیاست گذاران گذشته یا ثبت و ضبط نشده است یا حاضر نیستیم با هم به اشتراک بگذاریم و مهم تر اینکه بسیاری از ما دانش آموختگان اقتصاد، مانند دانش آموختگان سایر علوم اجتماعی، نه تنها همدیگر را قبول نداریم، بلکه حتی حاضر هم نیستیم با هم بنشینیم و درباره مسائل پیچیده اقتصاد ملی مان گفت وگو کنیم و بدتر از همه اینکه اگرهم به تصادف یکی، دو نفرمان از دو نحله مختلف به گفت وگو بنشینیم، معمولا گفت وگوی ما به بن بست یا بداخلاقی می کشد. ما نیز همانند همه ایرانیان دیگر، مهارت هم شنوی (دیالوگ) را نداریم و این مهم ترین کاستی ماست که حتی نگذاشته است دانش بومی ما تکثیر شود و تکامل یابد.

اما، با وجود اینکه معتقدیم دولت به دانش اقتصاد وقعی نمی گذارد و همچنان در حال تجربه کردن آزموده های گذشته است، اما باید انصاف داد که در دوره پس از جنگ تحمیلی دست کم شانزده استاد اقتصاد از دانشگاه های تهران سکان اصلی ترین نهادهای سیاست گذاری اقتصاد ایران را بر عهده داشته اند، یعنی یکی از پست های وزارت اقتصاد، ریاست بانک مرکزی، ریاست سازمان مدیریت و برنامه ریزی و معاونت یا مشاورت رئیس جمهوری را در دست داشته اند (به ترتیب الفبا، حمیدرضا برادران شرکا، شمس الدین حسینی، سید صفدر حسینی، داوود دانش جعفری، پرویز داوودی، فرهاد دژپسند، فرهاد رهبر، مسعود روغنی زنجانی، محمد ستاری فر، ابراهیم شیبانی، علی طیب نیا، محمدحسین عادلی، مجید قاسمی، حسین نمازی، مسعود نیلی، عبدالناصر همتی). نمی گویم شکست ما در ساماندهی اقتصاد ایران تقصیر این افراد بوده است، چون در سه دهه پس از جنگ، نه تنها خیلی های دیگر که تخصص لازم را نداشته اند نیز در این پست ها مستقر شده اند، بلکه اقتصاد ایران اصولا در مدیریت این مقامات نبوده است، چراکه بخش بزرگی از زمین گیری اقتصاد ایران، ریشه در بحران های سیاسی داخلی و خارجی دارد، نه در سیاست های اقتصادی ما. اما این را می توانم ادعا کنم که این کشور خیلی هزینه داد تا این ۱۶ نفر مدیریت اقتصاد ایران را از نزدیک تجربه و سرمایه انسانی و دانش ضمنی خود را فربه و انباشته کنند. اکنون پرسش این است که چرا این تجربه ها نباید هم افزا شود و از آنها راهکار و راه حل بیرون بیاید؟ نگوییم دولت ها، راهکارها را نمی پذیرند، چون دولت ها راهکاری نمی بینند. آنها وقتی تشتت موجود بین اقتصاددانان را می بینند ترجیح می دهند به یکی، دو اقتصاددان نزدیک به خود اعتماد کنند و کارشان را پیش ببرند.

به گمانم اگر مقصر اول اوضاع امروز را سیاستمدارانی بدانیم که با ایجاد بی ثباتی های پی درپی سیاسی در داخل و خارج، اقتصاد ایران را در دریایی از عدم اطمینان غرق کرده اند، مقصر دوم اقتصاددانانی هستند که مهارت لازم برای اینکه بنشینند و به طور جدی و مستمر با هم درباره اقتصاد ایران گفت وگو کنند را ندارند. بله منظورم همین گفت وگوی ساده به معنی دیالوگ یا هم شنوی است. در واقع آنان یا حاضر نیستند با هم بنشینند و به طور جدی درباره مسائل مهم اقتصادی کشور گفت وگو کنند یا اگر هم بنشینند برای گفت وگو، به سرعت گفت وگویشان به تنش می کشد. به جرات می توانم بگویم تاکنون هیچ جلسه ای در کشور نبوده که آن ۱۶ نفر که ذکرشان رفت، با هم نشسته باشند و درباره اقتصاد ایران گفت وگو کرده و تجربه های یکدیگر را به اشتراک گذاشته و از مجموع آنها به یک جمع بندی یا راه حل برای یک مساله اقتصاد ایران رسیده باشند و با جرات می گویم که تاکنون حتی همان ۶ اقتصاددانی که وزیر اقتصاد بوده اند نیز با هم ننشسته و گفت وگوی جدی نکرده اند و تجربه های شان را به اشتراک نگذاشته اند و قراری برای ارائه مستمر همفکری و مشورت به وزیر جدید نگذاشته اند. حتی به جرات می گویم که امکان ندارد بتوانیم برخی از این افراد را در کنار هم بنشانیم و گفت وگوی جدی درباره اقتصاد ایران راه بیندازیم. و از همه آنها مهم تر این که بعید می دانم هیچ کدام از آنها تجربه های سیاست گذاری خود را تدوین کرده و انتشار عمومی داده باشند. متاسفانه نخبگان علمی ما نیز گرفتار همان بی مهارتی هایی هستند که ریشه در عدم غنی سازی کودکی ما ایرانیان دارد.

در هر صورت اقتصاد ایران یکی از طولانی ترین دوره های بحرانی خود را در یک قرن اخیر تجربه می کند. بیکاری (رسمی و غیررسمی) در جامعه ایران به مرز ۱۰میلیون رسیده و ۴۰ سال تورم دو رقمی تاروپود اخلاق و اقتصاد ما را از هم گسیخته است. تجربه ۳۰ سال اخیر نیز نشان داده است که هیچ کدام از نحله های فکری اقتصاددانان ایرانی که تاکنون به آنها فرصت داده شده که بخت خود را برای سیاست گذاری در اقتصاد ایران آزمون کنند، نتوانسته اند نسخه های شفابخشی برای اقتصاد ایران بپیچند. بی پرده بگویم: معضلات اقتصاد ایران پیچیده تر از آن است که یک نحله فکری در ایران بتواند آنها را حل وفصل یا برای آنها راهکارهای رهایی بخش ارائه کند.

من همیشه گمان می کردم که «انجمن اقتصاددانان ایران» باید جایی باشد برای تعامل و گفت وگو و مباحثه نحله های فکری اقتصاد ایران تا شاید از این گفت وگوها بتوان به راهکارهای دقیق تر و جدی تری برای بیماری های اقتصاد ایران رسید. و این انجمن بتواند فارغ از گرایش های سیاسی، در مورد هر سیاست کلان و مهم ملی، به دولت ها مشاوره بدهد و ماحصل گفت وگوهای نحله های مختلف فکری اقتصاددانان را در اختیار دولت ها بگذارد. درواقع امید و انتظارم این بود که این انجمن نقش یک اندیشکده ملی را برای اقتصاد ما بازی کند. اما دریغ که «انجمن اقتصاددانان ایران» نه توجهی به این ماموریت مهم ملی خود دارد و نه با ساختار فعلی، توان چنین حرکتی را در خود می بیند. چرا؟ چون آن انجمن نیز همچون بسیاری از نهادهای ما گرفتار پیشکسوتان دوست داشتنی اما انحصارگرایی شده که دلشان نمی آید کودک دلبند خود را رها کنند تا تجربه کند و رشد کند؛ و جرات آن را ندارند که راه را برای نسل جوان و پرانرژی و نوگرا و خلاقی که در این سال ها بالیده است بگشایند؛ تا شاید این جوانان در محیطی گفت وگومحور و در کنار بزرگان دارای علم و تجربه، رشد کنند و از دانش ضمنی نسل های پیشین بهره ببرند و به دستاوردهای فکری تازه ای برسند. من گمانم بر این است که اگر به نسل جوانی که در دو دهه اخیر در رشته اقتصاد فارغ التحصیل شده و علقه های ایدئولوژیک ندارد و عصر دانش شبکه ای را درک کرده است، فرصت بدهیم تا بتواند فضای گفتمانی علم اقتصاد را تغییر دهد و بحث های نو دراندازد و نقدهای تازه به بازار بیاورد و گفتمانی تازه تولید کند.

به گمان من وقت آن است که انجمن اقتصاددانان در راستای ماموریتی که در اساسنامه خود تعریف کرده و با اتکا به سرمایه اجتماعی حاصل ا ز نیم قرن تلاش علمی چهره های نمادینی که در گذشته و حال در آن انجمن حضور داشته اند، دست به یک خانه تکانی جدی بزند، پنجره ها را بگشاید و درها را به روی جوانان پرانرژی، پرانگیزه و پرایده نسل نو باز کند. دولت های آینده در ایران قطعا در حل وفصل بحران های اقتصاد ایران گرفتار سرگشتگی خواهند بود و هیچ اقتصاددان منفرد یا نحله فکری نیز نمی تواند ادعا کند که می تواند نسخه نهایی و فراگیری برای اقتصاد ایران بپیچد. ما نیازمند آنیم که یک «اندیشکده ملی» در حوزه اقتصاد داشته باشیم که به صورت منظم و منسجم و علمی درباره مسائل و بحران های اقتصاد ایران بیندیشد و دیده بانی کند و هشدار بدهد؛ و به عنوان مشاوری امین به دولت ها، فارغ از جناح سیاسی شان، مشاوره بدهد. اندیشکده ای که از همه نحله های فکری اقتصاد در آن رفت و آمد داشته باشند و حلقه های فکری از مکتب های گوناگون اقتصاد داشته باشد و بحث های جدی و دامنه داری را درافکند و بتواند از همه داشته های فکری و اندیشگی ایرانیان برای یافتن راهکارهای ملی بهره ببرد.

پس، بزرگان، پیشکسوتان و دلسوزان اقتصاد ایران، لطفا پنجره ها را بگشایید تا هوای انجمن تازه شود و درها را باز کنید و به تمام دانش آموختگان جوان علم اقتصاد فراخوان بدهید و زمینه را برای تجمیع دانش آشکار و ضمنی همه علاقه مندان به کشور و همه متخصصان اقتصاد باز کنید. با این حجم سنگین از دانش آموختگان اقتصاد که اکنون در کشور ما وجود دارند، این فرصتی بی نظیر است، برای این انجمن که بتواند نقش خود را در حوزه اندیشگی و سیاست گذاری اقتصادی در ایران بازی کند و بخت خود را بیازماید. زودا که جوانان این نسل نیز پراکنده شوند و هرکدام به راه خود بروند و آنگاه که اقتصاد ایران در سراشیبی سقوط قرار می گیرد، هیچ محفل فکری نباشد که چاره جوی این شرایط باشد. روسای جمهوری ایران نیاز دارند تا به یک نهاد ملی فراگیر در حوزه اقتصاد اعتماد کنند و از آن مشورت بگیرند و مطمئن باشند که چنین نهادی فارغ از گرایش های سیاسی و ایدئولوژیک و با به کارگیری ظرفیت فکری همه اندیشمندان و رویکردها و پارادایم ها، می تواند مناسبت ترین توصیه های سیاستی را به آنها داشته باشد و عمیق ترین نقدهای منصفانه را به سیاست های اقتصادی دولت وارد کند.

منتظریم تا بزرگان «انجمن اقتصاددانان ایران» دست به افق گشایی بزنند. چگونه انتظار داریم دولت دست به افق گشایی بزند، در حالی که خودمان در حوزه حرفه ای خود از چنین کاری هراس داریم یا ناتوانیم؟ بر این اساس امید جدی دارم که «انجمن اقتصاددانان ایران» برای بازسازی سرمایه اجتماعی خود اقدام کند و نگذارد این نهاد ارزشمند ۵۰ ساله، که حضور و همکاری نخبگان و اقتصاددانان فراوانی را در کارنامه خود دارد، بیش از این به رکود بگراید و رو به اضمحلال بگذارد. پیشنهاد مشخص من این است که انجمن اقتصاددانان ایران به صورت خودکار هر فارغ التحصیل رشته اقتصاد در ایران را عضو خود بداند و برای او کارت عضویت افتخاری صادر کند و سپس طی فرآیندی ساده، همه دانش آموختگان علاقه مند اقتصاد را به عضویت رسمی خود درآورد و با برگزاری انتخاباتی فراگیر، دست به نوسازی مدیران انجمن بزند و انجمن را به خانه تاز ه ای برای جوانان تبدیل کند و انرژی های آنها را به سوی درانداختن گفتمان های اندیشگی در حوزه اقتصاد هدایت کند. چنین باد.

منبع: دنیای اقتصاد