پیمان مولوی
عضو انجمن حسابداران خبره ایران
در کشاکش افزایش نرخ ارزهای خارجی در ایران و تضعیف ریال، بسیاری از محصولات در ایران قدرت صادراتی پیدا کرده‌اند.
این افزایش صادرات برای صادرکنندگان مسرت‌بخش اما برای مصرف‌کنندگان داخلی با کمبود کالا و نبود برخی از محصولات به سبب ارجحیت صادراتی بودن را به ارمغان آورده و تورم زیادی را به مصرف‌کننده داخلی تحمیل کرده است. پرسش این است که آیا باید برای افزایش صادرات پول ارزان‌تر داشت یا نیروی کار ارزان موردنیاز است یا می‌توان به‌گونه‌ای دیگر به این مباحث نگاه کرد. در این مجال سعی خواهیم کرد از دیدگاه هزینه سرمایه به موارد یاد شده نگاهی بیندازیم تا بتوانیم درک بهتری از اقتصاد و رقابت بین بنگاهی داشته باشیم.
رتبه اعتباری بین‌المللی و اهمیت آن
فرض کنیم تامین‌کننده مالی قصد تامین مالی یک پروژه یا سرمایه‌گذاری در یک طرح سودآور در جایی در کشور جمهوری آذربایجان را داشته باشد؛ بر این اساس نخستین شاخص، موردنظر برای تامین مالی و سرمایه‌گذاری در کشوری، رتبه اعتباری بین‌المللی آن کشور است. رتبه اعتباری بین‌المللی کشورها را آژانس‌های رتبه‌بندی اعتباری Credit rating agencies صادر می‌کنند. این آژانس‌های رتبه‌بندی (فیچ، مودیز، اس‌اند پی که حدود ۹۷ درصد بازار رتبه‌بندی را در اختیار دارند) موسسه‌هایی مستقل هستند و سرمایه‌گذاران مبتنی بر رتبه اعتباری آنها ریسک را بررسی و اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند. (جدول رتبه‌بندی اعتباری بین‌المللی)
در این جدول رتبه‌بندی اعتباری حروف AAA بهترین رتبه اعتباری و D بدترین رتبه اعتباری را به خود اختصاص می‌دهند. هر چه رتبه اعتباری بین‌المللی بالا‌تر باشد ریسک آن کشور یا شرکت کمتر است و طبیعی است هزینه تامین مالی یا بازده مورد انتظار نیز کاهش پیدا می‌کند. به عنوان مثال کشورهای استرالیا، کانادا، دانمارک، سوئیس، لوکزامبورگ، آلمان دارای رتبه اعتباری AAA هستند، یعنی این کشورها و شرکت‌ها دسترسی به ارزان‌ترین پول‌‌های بین‌المللی برای تامین مالی طرح‌ها و پروژه‌های‌شان را دارند.
هر چه در این جدول به سمت پایین حرکت می‌کنیم رتبه اعتباری بدتر و در نهایت به رده non investment grade می‌رسیم که به معنی بالا رفتن ریسک برای سرمایه‌گذاری بلند‌مدت است.به‌طور تقریبی همه کشورهای جهان در جدول رتبه‌بندی اعتباری بین‌المللی قرار دارند، اما ایران بزرگ‌ترین کشوری است که در این جدول حضور ندارد و به معنی دیگر سرمایه‌گذاران جهان به صورت روشن ریسک‌های ایران را در نمی‌یابند.
کشورهای همسایه ایران به ترتیب دارای چنین رتبه‌های اعتباری هستند: جمهوری آذربایجان BB+، ارمنستان B+، ترکیه BB، عراق B-، امارات متحده عربی AA، قطر AA، عربستان A منفی. (جدول‌های ۲، ۳، ۴)
ایران در کجای رتبه‌بندی بین‌المللی ایستاده است؟
ایران به‌طور تقریبی بزرگ‌ترین کشوری است که در جدول‌های رتبه‌بندی اعتباری حضور ندارد و در حقیقت شرکت‌های ایرانی به‌وسیله بزرگان رتبه‌بندی اعتباری، رتبه‌بندی نمی‌شوند. اما مبتنی بر رتبه‌بندی آژانس‌های صادراتی اروپا زیر نظر سازمان همکاری و توسعه OECD هم‌اکنون رتبه اعتباری ایران در رده B طبقه‌بندی می‌شود.
یعنی ریسک خیلی بالا و نیازمند دقت بسیار در سرمایه‌گذاری، این در حالی است که رتبه‌بندی اعتباری ناشی از ریسک‌های سیاسی، کشوری و اقتصاد کلان پی‌ریزی می‌شود، بر همین اساس بنگاه‌های ایرانی که به گارانتی‌های دولتی دسترسی ندارند برای تامین مالی باید هزینه تامین مالی بالایی را بپردازند.
هزینه سرمایه و رقابت بین بنگاهی
تمامی شرکت‌ها دارای «ساختار سرمایه» هستند، ساختار سرمایه یا capital structure نشان دهنده میزان حضور بدهی و حقوق صاحبان سهام در شرکت است. سهامداران مبتنی بر نرخ بهره بدون ریسک میزانی از بازدهی را مبتنی بر ریسک ناشی از عملیات برای خود در نظر می‌گیرند که بدان هزینه صاحبان سهام گفته می‌شود و بدهی‌های شرکت نیز هزینه بدهی را از ساختار سرمایه طلب می‌کنند.
تجمیع هزینه بدهی و هزینه حقوق صاحبان سهام هزینه سرمایه را ایجاد می‌کند، دراین زمینه هزینه سرمایه بنگاه‌های ایرانی به سبب گران بودن هزینه تامین مالی از سویی و بالا بودن بازده مورد انتظار سهامداران جزو بالاترین هزینه سرمایه‌ها در دنیا است. (جدول ۵)
بالا بودن هزینه سرمایه درست زمانی که هزینه سرمایه در کشورهای اطراف ایران و رقبای منطقه‌ای آن بسیار پایین‌تر است موجب کاهش شدید قدرت رقابت بین بنگاهی شرکت‌های ایرانی و بنگاه‌های رقیب در تمام جهان شده است. برای مثال هزینه سرمایه متوسط شرکت‌های آلمانی، اتریشی و سوئیسی در جدول زیر نشان داده می‌شود:
متوسط هزینه سرمایه در این کشورها در حوزه خودرو ۷.۳ درصد، در حوزه بهداشت ۷.۷ درصد، در حوزه املاک ۴.۴ درصد و انرژی ۵.۹ درصد محاسبه شده است، با تعدیل ریال با دلار این هزینه سرمایه برای صنایع موازی در ایران حداقل ۲ برابر خواهد بود.
قدرت رقابت بین بنگاهی را تقویت کنیم
اگر آلمانی‌ها یک صادرکننده موفق هستند و هزاران میلیارد دلار صادرات باکیفیت دارند و می‌توانند رقبا را در بازارهای متعدد شکست دهند، جدا از فناوری بالا، نیروی کار ماهر، دسترسی به تامین مالی ارزان‌قیمت و هزینه سرمایه کم بنگاه‌های آنها نقش بسزایی در قدرت رقابت‌پذیری بنگاهی نسبت به سایر کشورهای اروپایی دارد.
آیا زمان آن نرسیده است که به جای بازی با نرخ ارز و توجیه‌پذیر کردن صادرات از مسیر کاهش ارزش ریال، کمی زیرساختی‌تر فکر کنیم و هزینه سرمایه بنگاه‌های‌مان را برای افزایش رقابت با رقبای بین‌المللی در داخل خاک ایران یا خارج از آن کاهش دهیم، آیا این روند بدون اصلاح مدل بانکداری و نظام تامین مالی آن امکانپذیر خواهد بود؟
منبع: روزنامه گسترش صنعت، معدن و تجارت