سهراب دل‌انگیزان- عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه رازی
در ١٠ روز پایانی آذرماه ١٣٩٥ همایش بین‌المللی جذب سرمایه‌گذاران خارجی با هزینه و ابتکار اتاق بازرگانی استان انجام شد. این همایش به گفته متولیان امر حدود ٢٨٠ میلیون تومان برای بخش خصوصی هزینه به همراه داشت و بخش دولتی در تأمین هزینه‌های این همایش هیچ‌گونه همکاری‌ای نداشته است. همچنین چند روز پیش فهرستی از وضعیت سرمایه‌گذاری‌های خارجی مصوب دولت برای سال ١٣٩٥ به تفکیک استان و کشور منتشر شد که نام استان کرمانشاه در آن وجود نداشت. این موضوع باعث شد این سؤال پیش بیاید که چرا در این فهرست نام استان کرمانشاه وجود ندارد؟ آیا دولت محلی در استان کرمانشاه با وجود رتبه اول در بی‌کاری کشور، عملا تسلطی بر اقتصاد استان دارد؟ مدیریت اقتصادی استان تا چه حد توان کارشناسی و مدیریتی برای درک صحیح و اداره دستگاه‌های اقتصادی از خودش نشان داده است؟ و سرمایه‌گذاری خارجی به عنوان یک شاخص مهم چرا در اولویت مدیریت استان و دولت نبوده است؟
سرمایه‌گذاری خارجی به معنی تأمین مالی یا تجهیزاتی هم‌زمان پروژه‌های سرمایه‌گذاری است که از طرف اشخاص حقیقی یا حقوقی با تابعیت کشورهای دیگر انجام می‌شود. این تأمین مالی یا تجهیزاتی شامل انتقال پول، تجهیزات و کالاها، خدمات و تکنولوژی به داخل کشور می‌شود. بنابراین مهم‌ترین اثر مستقیم سرمایه‌گذاری جذب‌شده خارجی برای یک منطقه، اشتغال، تولید ارزش‌افزوده و درآمد، رفاه، تکنولوژی و قابلیت رقابت‌پذیری است که اثرات سرریز متفاوتی را برای استان محل جذب به وجود می‌آورد. این اثرات شامل ارتقای سطح تکنولوژی، تقویت زنجیره‌های تأمین و ارزش محصولات، بهبود مهارت‌های نیروی انسانی، انتقال تجارب مدیریت و مهندسی است که از سوی سرمایه‌گذار، نیروهای جذب‌شده، کالاها و خدمات تولیدشده و ارتباطات ایجادشده وی شکل خواهد گرفت. از سوی دیگر جذب سرمایه‌گذار نشان از داشتن ظرفیت و استعدادهای محیطی و بازاری مناسبی دارد که استان جذب‌کننده باید از قبل برای شکل‌گیری این ظرفیت‌ها و استعدادهای انگیزه‌دهنده به سرمایه‌گذار خارجی، تلاش و ظرفیت‌سازی کرده باشد.
استان کرمانشاه به عنوان مرکز منطقه غرب در سخنرانی‌های مدیران و اسناد توسعه تهیه‌شده مانند سند توسعه اشتغال یا گزارش‌هایی از سند آمایش سرزمین استان یا برنامه‌های پنج‌ساله متفاوت تهیه‌شده برای آن، همواره دارای استعدادهای بزرگ معرفی می‌شود. استعدادهایی مانند داشتن ٣٧٠ کیلومتر مرز مشترک با مناطق کردنشین و عرب‌نشین کشور عراق، اقلیم چهارفصل، معادن و خاک مناسب و فراوان و... اما به نظر می‌رسد این ظرفیت‌های طبیعی و خداداد نیاز دارند تا با عناصر و فرایندهای سیستماتیک و مدیریتی دیگری همراه شوند تا امکان تبدیل‌شدن به یک مزیت را به دست آورند. با توجه به این موضوع می‌توان چندین علت پایه‌ای را برای توفیق‌نیافتن استان کرمانشاه در جذب سرمایه‌گذاری خارجی به صورت زیر عنوان کرد:
١. سواد جذب سرمایه‌گذار و سرمایه‌گذاری خارجی بین متولیان امر در استان کافی نیست. دوره‌های عمومی و تخصصی لازم را باید مدیران و کارشناسان ادارات و دستگاه‌های متولی تدارک ببینند و بگذرانند. فلوچارت‌ها و فرایندهای عملیاتی جذب و هدایت سرمایه‌گذار خارجی به صورت دقیق تنظیم و ارائه نشده است. اینکه دقیقا چه ضوابط و شرایط و مراحلی دراین‌باره وجود دارد و از قبل چه زمینه‌ها و ظرفیت‌هایی را باید ایجاد کرد؟ باید در استان در یک برنامه مشخص توانمند‌سازی براي تدارک دوره‌های آموزشی عمومی و تخصصی، شناسایی و جذب مدیریت و هدایت فعالیت‌های اجرائی به سمت و سوی جذب و همکاری با سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی اقدامات معنی‌دار و مؤثری شکل بگیرد و سواد و اطلاعات مدیران و کارشناسان متولی به حد مناسبی برسد و در هر دستگاه دولتی متولی فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری، حوزه جذب سرمایه‌گذار خارجی به عنوان پیشانی و بهترین حوزه دارای عملکرد شایان توجه باشد.
٢. اولویت اول و اصلی مدیران میانی و ارشد استان کرمانشاه باید جذب سرمایه‌گذار خارجی باشد. یک نگاه ساده به سخنرانی‌ها و انتخاب‌های مدیران استان نشان می‌دهد که اولویت‌های اصلی آنان مسائل غیراقتصادی است. انتخاب مدیریت‌های دستگاه‌ها و حوزه‌های اقتصادی نیز براساس حساسیت‌های غیراقتصادی صورت گرفته است. از مهم‌ترین مؤلفه‌های حوزه اقتصاد برای کاهش بی‌کاری و فقر توجه به سرمایه‌گذاری است و در این بین وقتی منابع مالی و تجهیزاتی داخل برای سرمایه‌گذاری کافی نیست، باید از منابع خارجی و سرمایه‌گذاران خارجی در این مسیر کمک گرفت. اولویت اول مدیریت ارشد استان باید جذب سرمایه‌گذاری خارجی باشد. این موضوع البته باید در برنامه‌های عملی و اقدامات جاری استان حضور معنی‌داری داشته باشد. همچنان که در استان‌هایی مانند خراسان شمالی، سیستان‌وبلوچستان، خراسان‌رضوی، آذربایجان شرقی، همدان و تهران توفیق جذب سرمایه‌گذار خارجی براساس اولویت‌قائل‌بودن مدیران برای این منظور صورت گرفته است.
٣. ظرفیت‌های رقابتی استان در مقایسه با استان‌های دیگر برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی مهیا نشده است. زیرساخت‌های مناسب سخت و نرم برای کاهش هزینه‌های تمام‌شده سرمایه‌گذار شامل اصلی‌ترین زیرساخت‌ها مانند: زمین، آب، برق، گاز، راه و راه‌آهن و فرودگاه باری، نیروی انسانی دارای مهارت و متخصص، مشاوران با تخصص‌های متفاوت مستقر محلی و نهادهای محلی همکاری‌کننده از قبل آماده‌سازی و مهیا نشده‌اند. بنابراین سرمایه‌گذار پس از ورود به استان و مواجه‌شدن با نبود این عناصر عملا تمایل خود را از دست داده و به جای دیگری خواهد رفت. اولویت برنامه‌های تخصیص منابع استان باید تقویت این زیرساخت‌ها و ساده‌سازی فرایندها باشد.
٤. فرهنگ و بافت عمومی و کارشناسی استان سواد، انگیزه، تمایل و همراهی لازم را با سرمایه‌گذاران خارجی ندارد و راهکارهای مناسب برای حل مشکلات محلی، از قبل شناسایی نشده و این مشکلات از میان برداشته نشده‌اند. دراین‌باره ضعف مهارت کارشناسی و انگیزه بین بافت اداری و کارشناسی سازمان‌های مدیریت و برنامه‌ریزی و نیز استانداری و البته اصلی‌ترین سازمان‌های تخصصی متولی امور تولیدی و اقتصادی استان به صورت مشهود قابل تشخیص و توجه است. مدیریت استان باید برای توانمند‌سازی و بافت کارشناسی و ایجاد انگیزه لازم در این بافت برنامه‌های مناسب و معنی‌داری تدارک ببيند و اجرا کند.
٥. تقریبا هیچ‌گونه طرح اولیه شامل مطالعات پایه و امکان‌سنجی پروژه‌های تشخیص‌داده‌شده، محدودیت‌های قانونی، مجوزهای قانونی، الزامات منطقه‌ای و ملی این پروژه‌ها و... از قبل تهیه نشده است. در برنامه‌های جذب سرمایه‌گذار که هرساله ممکن است به هر علتی استان میزبان چندین سرمایه‌گذار خارجی بوده باشد، عملا تنها هزینه‌های میزبانی و نقل و انتقال و هدایای این گروه است که به استان تحمیل می‌شود و از قبل برای جذب آنها در پروژه‌های مشخص برنامه و مطالعات مدونی انجام نشده است. لازم است تا برای پروژه‌های اصلی قابل پیشنهاد مطالعات پایه صورت گیرد، مکان‌یابی انجام شود و مجوزهای اولیه و پایه صادر شود. سرمایه‌گذار وقتی با مجموعه‌ای مناسب و مشخص با مطالعات پایه انجام‌شده، زمین و زیرساخت‌های تأمین‌شده مواجه شود، انگیزه کافی برای جذب را به دست خواهد آورد و وقتی با یک فضای مبهم با نبود هیچ برنامه و مطالعه اولیه‌ای مواجه می‌شود، زمان و منابع خود را درگیر فضای مبهم و نامطمئن نخواهد کرد.
٦. یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های پایه در این حوزه بانک‌های استان هستند که متأسفانه تقریبا دانش و مهارت کارشناسی و البته انگیزه لازم برای دادن مشاوره‌های مالی، دادن مسیرهای انتقال برای انتقال سرمایه و منابع مالی، دادن مشاوره‌های کارشناسی برای تشخیص پروژه‌های مناسب و تکمیل‌کننده زنجیره‌های تولیدی در استان را نداشته و همین باعث شده است تا در برنامه‌های جذب سرمایه‌گذاری خارجی اجراشده نیز، بانک‌ها هیچ حضور ملموس و مشخصی نداشته باشند. این در حالی است که اصلی‌ترین منافع حضور سرمایه‌گذاران خارجی در استان به بانک‌ها می‌رسد و این بانک‌ها هستند که در همه مسیر ساخت و راه‌اندازی، پذیرای منابع و چرخش مالی سرمایه‌گذار خواهند بود. مدیریت ارشد استان باید که در این حوزه برای بانک‌های استان وظیفه و مأموریت در نظر بگیرد و آنان را برای همراهی و همکاری در این حوزه آماده و هدایت کند.
٧. از مهم‌ترین عناصر اصلی مؤثر در جذب‌نشدن سرمایه‌گذاری خارجی برای استان البته نقش دولت مرکزی است. دولت مرکزی نیز در هیچ‌یک از وزارتخانه‌ها برنامه مشخصی برای هدایت سرمایه‌گذاران به سمت استان کرمانشاه نداشته و ندارد؛ یعنی برای توزیع مناسب منابع این حوزه بین استان‌های کشور نیز هیچ هدایت و برنامه معینی وجود نداشته است. این موضوع از نداشتن قابلیت چانه‌زنی و نبود نیروهای توانمند در بافت کارشناسی و مدیریت میانی و بالایی وزارتخانه‌های مختلف از طرف استان خبر می‌دهد. این به این معنی است که تقریبا در بافت کارشناسی و مدیریت‌های میانی و بالایی وزارتخانه‌های مختلف، کرمانشاه حضور ندارد. این ضعف به‌شدت در هدایت و تخصیص منابع مالی، سرمایه‌گذاری و بودجه‌های ملی به استان مؤثر واقع شده و شدت مشکلات استان روزبه‌روز بیشتر شده است. نرخ بی‌کاری بالای ٢٠ درصد و رتبه اول بی‌کاری کشور در سال‌های متمادی نتیجه ملموس این بی‌توجهی دولت مرکزی نسبت به استان بوده است.
٨. همچنین از دیگر علت‌های توفیق‌نداشتن در جذب سرمایه‌گذار این است که مشوق‌های منطقه‌ای و محلی معنی‌دار، مناسب و انگیزه‌دهنده به سرمایه‌گذاران تنظیم و ارائه نشده است. این مشوق‌ها شامل تخفیفات مالیاتی، هزینه‌های پایین تخصیص و تغییر کاربری زمین، تسهیلات مالی با شرایط مناسب و سریع، ساده‌کردن بسیاری از مجوزهای قانونی لازم از نظر میزان هزینه و زمان، معافیت از قوانین کار و بیمه تأمین اجتماعی برای زمان معین و... است که می‌توانند هزینه‌های ثابت و متغیر سرمایه‌گذار را چه در هنگام گذران دوره سرمایه‌گذاری و چه در هنگام راه‌اندازی و تولید کاهش داده و ظرفیت جذب را برای استان به وجود بیاورند.
این عوامل به‌عنوان اصلی‌ترین عناصر تأثیر‌گذار در جذب‌نکردن سرمایه‌گذار در استان کرمانشاه هستند که در صورت توجه و اقدام برای حل آنها می‌توان به امکان جذب سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی در استان برای سال‌های آینده امیدوار بود. در غیراین‌صورت کلاف سردرگم اقتصاد استان همچنان بی‌کاری و فقر را به‌عنوان اصلی‌ترین مسائل خود در پیش‌رو خواهد داشت و آنچه در این مسیر فدا شده و از دست می‌رود، امید مردم است که بزرگ‌ترین سرمایه هر ملتی به شمار می‌آید.