علیرضا سلطانی- استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد انرژی
کشورهای نفتی عضو و غیرعضو اوپک برای دومین‌بار در شش ماه اخیر، بار دیگر شانس خود را برای رسیدن به توافقی غیررسمی به‌منظور تثبیت تولید نفت و به‌دنبال آن کمک به بهبود قیمت نفت امتحان کردند.
تلاش برای افزایش قیمت نفت و معکوس‌کردن روند کاهشی قیمت‌ها، از یک سال پیش آغاز شد. قیمت نفت از اواسط سال ٢٠١٤ با سرعت بالايي از متوسط قیمت ٩٠ دلار در هر بشکه تا ٣٠ دلار در اوایل سال ٢٠١٦ سقوط کرد و از آن زمان با افزایش اندک در حد ٤٥ تا ٥٠ دلار تثبیت شده است. ترس و نگرانی از کاهش بیشتر قیمت نفت در اوایل سال میلادی جاری، برخی از کشورهای نفتی را به تلاش برای افزایش قیمت وادار کرد. این اجبار کشورهایی مانند عربستان سعودی را نیز شامل شد اما این کشور برخلاف دیگر کشورهای نفتی، سیاست فریز نفتی را با دو هدف دنبال کرد: افزایش قیمت نفت و جبران کاهش درآمدهای نفتی و دیگری اعمال فشار بر ایران و جلوگیری از افزایش تولید این کشور هم‌زمان با اجرای برجام و عملیاتی‌شدن سیاست افزایش تولید. عربستان سعودی و حامیان منطقه‌ای آن پس از امضای توافق هسته‌ای و به دلیل نارضایتی از به‌نتیجه‌رسیدن دیپلماسی هسته‌ای، تلاش جدیدی را برای اعمال فشار بر ایران و نگه‌داشتن آن در شرایط تحریمی و ضعف آغاز کردند. هدف اول و اصلی آنها نیز، جلوگیری از افزایش تولید و صادرات نفت ایران بود که در حد کمتر از یک میلیون بشکه در اثر اجرای تحریم‌ها تثبیت شده بود. اعلام سیاست نفتی ایران هم‌زمان با مذاکرات هسته‌ای مبنی بر بازگشت سریع و مقتدرانه به بازار نفت پس از اجرای برجام، نگرانی کشورهای عربی به رهبری عربستان را هم به‌لحاظ بازگشت دوباره ایران به معادلات سیاسی و اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی و هم کاهش بیشتر قیمت نفت افزون‌تر کرده بود. بنابراین در آستانه اجرای برجام، این کشورها تلاش مضاعفی را برای وادارکردن ایران به افزایش‌ندادن تولید آغاز کردند که عملا با مقاومت ایران بر سیاست بحق خود مبنی بر بازپس‌گیری سریع سهم خود از بازار به نتیجه نرسید. در این میان، طرح فریز نفتی در قالب برگزاری نشستی در دوحه قطر موردتوجه قرار گرفت. عربستان سعودی شرط خود را برای مشارکت در این طرح، حضور ایران در این نشست و متعهدشدن این کشور به افزایش‌ندادن تولید اعلام کرد. در واقع عربستان و هم‌پیمانان منطقه‌ای آن تلاش مي‌كردند با برگزاری نشستی با حضور همه کشورهای نفتی اعم از اوپک و غیراوپک، ایران را در مقابل دیگر کشورها وادار به دادن تعهد برای افزایش‌ندادن تولید کنند؛ تلاشی که در قالب نشست‌های دوجانبه و چندجانبه به نتیجه نرسیده بود. اعلام سیاست ایران در قبال نشست دوحه مبنی بر شرکت‌نکردن در این نشست و نپذیرفتن تعهدی برای افزایش‌ندادن تولید خود و درعین‌حال حمایت از اجرای سیاست فریز نفتی از سوی دیگر کشورها به‌ویژه کشورهایی که با اعمال تحریم‌های اقتصادی، سهم ایران را از بازار نفت تسخیر کردند، سیاست و نقشه عربستان و هم‌پیمانان وی را نقش بر آب کرد. به‌طور طبیعی نشست فریز نفتی در اواخر فروردین ماه با کارشکنی عربستان به نتیجه نرسید. این کشور در همان زمان اعلام کرد مسئولیت شکست نشست دوحه و کاهش بیشتر قیمت نفت برعهده ایران است. با وجود به‌نتیجه‌نرسیدن نشست مشورتی فریز نفتی دوحه و تداوم افزایش تولید نفت ایران، قیمت نفت نه‌تنها کاهش بیشتری پیدا نکرد بلکه از همان زمان از ٣٤ دلار در هر بشکه تا سطح ٥٠ دلار نیز افزایش یافت. براي این افزایش دو دلیل می‌توان ذکر کرد: پیام مثبتی که نشست دوحه با وجود به‌نتیجه‌نرسیدن به بازار نفت داد. در نشست دوحه برای اولین‌بار کشورهای نفتی عضو اوپک با غیراوپک برای کمک به بهبود قیمت نفت گرد هم آمدند. این گردهمایی آغاز روندی برای گسترش همکاری بین کشورهای نفتی اوپک و غیراوپک به شمار می‌آید که خود می‌تواند هم به تقویت اوپک کمک کند و هم زمینه افزایش نسبی قیمت را فراهم آورد. دلیل دوم، پذیرش واقعیت بازگشت ایران به بازارهای نفت بود. واقعیتی که برخی کشورها مانند عربستان به‌لحاظ سیاسی آن را درک نمی‌کردند اما بازار نفت آن را درک و از آن استقبال کرد؛ بنابراین بازگشت ایران به بازار نفت نه‌تنها به کاهش قیمت‌ها منجر نشد بلکه زمینه افزایش قیمت را نیز فراهم کرد.
دومین نشست فریز نفتی در الجزایر در امتداد نشست دوحه اما متفاوت از آن برگزار شد. این تفاوت به طور محسوس به ملاحظات و حواشی سیاسی آن مربوط مي‌شد. در واقع می‌توان گفت در دومین گام برای بهبود قیمت نفت با مشارکت کشورهای نفتی، حواشی و ملاحظات سیاسی به‌مراتب نسبت به اولین گام کمتر بود. عربستان و هم‌پیمانان منطقه‌ای آن با بازگشت ایران به بازار نفت، این واقعیت را پذیرفتند و درحال‌حاضر بیشتر با نگاه اقتصادی، به‌دنبال اجرای طرح فریز نفتی هستند. هرچند این کشور همچنان بر ضرورت مشارکت ایران در این طرح تأکید داشت و در این میان تلاش‌های خود را برای همراه‌کردن ایران به صورت واسطه در هفته‌های اخیر تشدید کرده اما عملا حساسیت‌ها و ملاحظات سیاسی حول دو کشور ایران و عربستان با میانجی‌گری دیگر کشورها مانند روسیه، عراق و الجزایر در اجلاس الجزیره کاهش یافت. این مسئله امکان موفقیت و اثربخشی مثبت اجلاس را در بازار نفت به نفع کشورهای نفتی افزایش داد. موفقیت نشست فریز نفتی الجزایر الزاما به معنای توافق کشورهای شرکت‌کننده درباره اجرای طرح فریز نفتی نیست؛ زيرا توافق مشخصي در این زمینه به دست نیامد. اما نفس برگزاری این نشست و تداوم روند همکاری میان کشورهای نفتی اوپک و غیراوپک، برای بازار نفت حاوی پیام‌های مستقیم و مشخصی است. به این مهم باید کاهش چالش میان ایران و عربستان و امکان نزدیکی سیاست‌های نفتی دو کشور را نیز اضافه کرد. این پیام‌ها به‌طور طبیعی موجب بهبود قیمت نفت در هفته‌های آینده و تثبیت آن در حد متوسط ٥٥ دلار در هر بشکه می‌شود. کشورهای تولید‌کننده نفت مانند ایران و عربستان نیز با توجه به نفع اقتصادی خود تلاش می‌کنند با اتخاذ سیاست‌های واقع‌بینانه و با تثبیت تولید خود به این طرح کمک کنند.
درحال‌حاضر ایران تقریبا به سطح قبل از تحریم‌های تولید نفت رسیده است و از این بابت نگرانی ندارد؛ بنابراین با اطمینان خاطر بیشتری گام در همکاری بین‌المللی خواهد گذاشت. عربستان سعودی نیز به‌طور محسوسی با تغییر وزیر نفت خود، از لجاجت‌ها و سوگیری‌های منفی سیاسی علیه ایران و دیگر کشورها دست برداشته است. این شرایط به‌طور قطع به نفع کشورهای تولید‌کننده نفت در ماه‌های آینده است و زمینه افزایش نسبی قیمت‌ها را در محدوده ٥٥ دلار در هر بشکه فراهم می‌کند. نشست الجزایر می‌تواند انرژی جدیدی برای بهبود قیمت‌های نفت در بازار فراهم کند. نکته پایانی در مورد نشست مشورتی الجزایر، تداوم روند افزایش اقتدار ایران در اوپک و در میان کشورهای تولید‌کننده نفت بود. موقعیتی که سال‌ها در پرتو تحریم‌های نفتی و همچنین کارشکنی دیگر کشورهای نفتی به رهبری عربستان و البته برخی ضعف‌ها و کاستی‌های داخلی، دچار ضعف شده بود اما در نتیجه دیپلماسی فعال دولت، توافق هسته‌ای و اجرای برجام و مهم‌تر از آن سیاست مقتدرانه نفتی مبنی بر بازگشت سریع به بازار جهانی نفت و عدم انفعال در برابر رقبای نفتی دوباره احیا شد.
منبع: شرق – 7 مهر