زنان در بیشتر کشورهای خاورمیانه بیش از صنعت و کشاورزی، در بخش خدمات کار می کنند اما شکاف جنسیتی از چالش های جدی زنان در این کشورهاست.

توسعه اقتصادی کشورها در این روزگار چیزی بیش از اعداد و ارقامی است که مجموع تولید صنعتی و کشاورزی را نشان می دهد. کاهش شکاف جنسیتی در فضای کاری از شاخص هایی است که برای توصیف سطح توسعه یافتگی کشورها مورد نظر سازمان های بین المللی است. 

بسیاری از شرکت های بزرگ با تعادل در دستیابی زنان و مردان به موقعیت های شغلی  در سطوح مختلف مدیریتی قضاوت می شوند و مدیرانی که فضای کار شرکت ها را برای زنان ناامن می کنند، رسوا می شوند. پافشاری سازمان های بین المللی و توجه رسانه ها به سهم خواهی زنان در فضای کاری به این دلیل است که مطالعات نشان داده، نقش آفرینی این گروه بزرگ اجتماعی در اقتصاد ضامن توسعه پایدار کشورهاست. با وجود فهم اهمیت زنان در توسعه همه جانبه کشورها هنوز این گروه اجتماعی قربانی بسیاری از تحولات اقتصادی در فضای کار است. برای مثال، تازه ترین گزارش وزارت کار آمریکا از میزان بیکاری این کشور پس از کرونا نشان می دهد زنان با بیشترین سرعت از زمان اوج همه‌گیری ویروس کرونا از بازار کار خارج می‌شوند. وزارت کار آمریکا هفته گذشته اعلام کرده مشارکت زنان بین 25 تا 54 سال در بازار کار در ماه سپتامبر تا 74.2 درصد کاهش یافته‌است. این رقم در ماه اوت به بالاترین رقم بعد از همه‌گیری ویروس کرونا یعنی 74.9 درصد رسیده بود.  اقتصاددان‌ها و فدرال رزرو آمریکا بارها در مورد آسیب نابرابر همه‌گیری ویروس کرونا به زنان و اقلیت ها ابراز نگرانی کرده‌اند و اعلام کردند این شرایط تاثیرات بلندمدتی بر بهبود اقتصاد آمریکا خواهد گذاشت.

کدام شاخص؟ کدام کشورها؟

از سال 2006 شاخص جهانی شکاف جنسیتی معرفی شده است. این شاخص  شامل مشارکت و فرصت های اقتصادی، سواد آموزی، سلامت و بقا و توانمند سازی سیاسی است. انجمن جهانی اقتصاد در سال  2020 گزارشی از بررسی شکاف جنسیتی از 153 کشور جهان منتشر کرد که نشان می دهد در سال 2020، شکاف جنسیتی کمتر شده است. در واقع میزان جهانی شکاف جنسیت در سال جاری میلادی 68.6 درصد بوده که بطور متوسط کاهش یافته و فاصله باقی مانده 31.4 درصد است. به گزارش ایسپا، در سطح جهانی رتبه ایران با نمره 0.584 بین 153 کشور رتبه 148 را داشته و در خاورمیانه نیز یازدهمین کشور است. رتبه اول جهانی نیز به ایسلند با نمره 0.877 اختصاص داشته است و آخرین کشور هم یمن بوده است که نمره شاخص شکاف جنسیتی  آن به میزان  0.494 گزارش شده است.

زنان در بخش خدمات خاورمیانه

در 13 کشور منتخب خاورمیانه، بخش خدمات بیش از صنعت و کشاورزی برای زنان فرصت شغلی ساخته است. برای مثال در ترکیه سهم بخش خدمات از اشتغال زنان در سال 2015، 52.8 درصد بوده و 53.3 درصد از اشتغال زنان ایرانی در بخش خدمات ثبت شده است. در مصرف سهم بخش خدمات از اشتغال زنان به 54.2 درصد رسیده و در عبستان سعودی 97.9 درصد از اشتغال زنان در بخش خدمات و کمتر از 1.6 درصد در بخش صنعت رقم خورده است. در امارات متحده عربی سهم خدمات از اشتغال زنان 95.5 درصد و در لبنان این سهم 90.7 درصد بوده است. در عراق سهم بخش خدمات از اشتغال زنان 49.3 درصد و در یمن این سهم به 9.2 درصد رسیده و بیشتر سهم از اشتغال زنان متعلق به بخش کشاورزی بوده است. در کشورهای اردن و عمان هم سهم بخش خدمات از اشتغال زنان به ترتیب 81 و 93 درصد بوده است.

مقایسه بخش کشاورزی و صنعت در کشورهای ترکیه، مصر، عراق و یمن نشان می دهد فعالیت زنان در بخش کشاورزی بیش از بخش صنعت بوده و در کشورهای عربستان سعودی، اردن، امارات متحده عربی، لبنان، کویت، عمان و بحرین این میزان معکوس است یعنی فعالیت زنان در بخش صنعت بیشتر از کشاورزی است. در ایران فعالیت زنان در بخش صنعت و کشاورزی بهم نزدیک است و تفاوت ناچیزی بین آن هاست. درواقع در اقتصادی که بخش کشاورزی، صنعت و خدمات آن قابلیت رشد و توسعه داشته باشد، رشد تولید ناخالص داخلی هم رقم خورده و به دنبال خود شکاف جنسیتی شغلی در جهان را به تعادل می رساند با این حال، از آنجایی شکاف جنسیتی در بعضی کشورها بالاست و زنان درصد ناچیزی از نیروی کار کشور را تشکیل می دهند، بهتر است راه حل های عملی برای کاهش این شکاف مورد توجه قرار بگیرد.

بررسی اشتغال زنان در 13 کشور خاورمیانه نشان می دهد که افزایش سطح مشارکت اقتصادی این گروه اجتماعی، اثری مثبت و معنی دار بر تولید ناخالص داخلی کشورها دارد. فعالیت زنان در بخش کشاورزی، صنعت و خدمات، سرانه تولید ناخالص داخلی را در کشورهای اردن، ایران، عربستان سعودی، مصر، ترکیه، امارات متحده عربی، لبنان، کویت، عمان، عراق، بحرین و یمن بالا می برد.

یک پیامد مهم دیگر در افزایش سطح مشارکت اقتصادی زنان، بهبود سرمایه گذاری در منابع انسانی است. سرمایه گذاری در منابع انسانی آموزش و تربیت نیروی انسانی برای کسب مهارت های مختلف و پیشبرد امر تولید است و می تواند به بهبود کیفیت تولید کمک کند. هرچند براساس یافته های پژوهشگران افزایش سطح مشارکت اقتصادی زنان به توسعه پایدار و افزایش تولید ناخالص داخلی منجر می شود، اما پیامد قطعی رشد اقتصادی کشورها، کاهش شکاف جنسیتی نیست و نمی توان گفت فضای کاری در کشورهای توسعه یافته عاری از هر نوع شکاف جنسیتی و تبعیض به زیان زنان شاغل است. بنابراین کاستن از شکاف جنسیتی و بهبود سطح مشارکت اقتصادی زنان نه صرفا از مسیر مساعدت های بانکی به بخش های صنعت و کشاورزی  بلکه با تحولاتی در سطح اجتماعی همراه است. در شاخص کاهش شکاف جنسیتی، سوادآموزی، مشارکت و فعالیت اقتصادی، سلامتی و بقا و توانمندسازی سیاسی هم مطرح شده که بهبود امتیاز کشورها در هر یک از این زیرشاخص ها به کاهش شکاف جنسیتی به نفع زنان در اقتصادها کمک می کند. براساس گزاش انجمن جهانی اقتصاد در سال 2020 از شکاف جنسیتی،  نمره ایران در این زیرشاخص 0.953 بوده که در سطح جهانی رتبه 118 را در بین کشورهای جهان کسب کرده است.

نمره ایران در زیرشاخص  مشارکت و فرصت های اقتصادی0.381 است که در سطح جهانی رتبه 147 را دارد. ایران در زمینه نرخ مشارکت در نیروی کار رتبه 148، برابری پاداش در کار مشابه رتبه 99، در بررسی شکاف درآمد کسب شده رتبه 115 و در کارهای حرفه ای و تکنیکی رتبه 120 را دارد. در منطقه خاورمیانه نیز در شاخص شکاف جنسیتی در مشارکت و فرصت های اقتصادی ایران دهمین کشور است. ایران در بعد سلامتی و بقا هم نمره 0.966 و رتبه جهانی را کسب کرده است. این زیرشاخص تفاوت زنان و مردان در عرصه سلامت را بررسی می کند و رتبه ایران در خاورمیانه در این زیرشاخص 10 است. زیرشاخص دیگر در شاخص شکاف جنسیتی، توانمندسازی سیاسی است که حضور زنان در سطوح بالای تصمیم گیری سیاسی را می سنجد. نمره ایران در این شاخص 0.037 است و رتبه 145 را در سطح جهان دارد. رتبه جهانی ایران برای شکاف جنسیتی برای حضور در پارلمان 145، حضور در سمت وزارت 132 و نمره شکاف جنسیتی در حضور به عنوان نخست وزیر یا رئیس جمهور صفر بوده است. در بین 15 کشور منطقه خاورمیانه نیز ایران رتبه 11 را دارد.

برای مطالعه بیشتر مقاله «بررسی تاثیر اشتغال زنان بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب خاورمیانه» را بخوانید.

اتاق تهران