هشدار جدی دکتر محسن رنانی درباره نتایج حکمرانی بد آب و ایجاد فرهنگ مصرف غلط
درباره بحران آب هشدارهای جدی و فراوانی تاکنون داده شده اما به نظر می‌رسد آن‌طور که گفته می‌شود هنوز جدی گرفته نشده است. همین هفته پیش بود که عیسی کلانتری در کسوت مشاور معاون اول رئیس‌جمهوری سخنرانی جنجالی درباره خطر مهاجرت اجباری میلیونی ایرانیان از سرزمین پدری (به دلیل بحران خشکی کامل سرزمین‌ها) داشت و بسیاری به گفته‌های او لبخندی زدند و عبور کردند. حالا اندک زمانی نگذشته، یکی دیگر از چهره‌های اقتصادی ایران در همین باب سخنانی تلخ و گزنده داشته و هشدار داده است که کسی بحران آب را جدی نمی‌داند. روی سخن او هم مسئولان است و حاکمیت را به توجه بیشتر دعوت کرده و می‌گوید هیچ بحرانی در ایران امروز مهم‌تر از بحث مدیریت بحران آب نیست. محسن رنانی استاد دانشگاه اصفهان که یکی از اقتصاددانان پر اهمیت این سال‌های ایران محسوب می‌شود درباره بحران آب و جدیت آن معتقد است این موضوع مهم‌تر از آن چیزی است که همه تصور می‌کنند. او هشدارش را این‌گونه به مسئولان اعلام کرده است که «جنگ آب شروع شده و به‌زودی خانگی خواهد شد، زیرا طی ٣٠سال جمعیت ایران دو برابر شده و تعداد سدهای فعالش ٣٠ برابر». او که در نشست «نقش باورها، ارزش‌ها و سرمایه اجتماعی در حکمرانی آب» حضور داشت روایت‌های آماری تکان‌دهنده‌ای داشت. در این نشست، غلامرضا غفاری، حسین ایمانی جاجرمی و سیداحمد فیروزآبادی ٣ استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران هم در کنار این استاد اقتصاد به تکمیل مباحث کمک کردند. در ادامه، بخشی از سخنرانی‌های این نشست را می‌خوانید:
مردم قربانی ماجرا هستند
محسن رنانی در ابتدای کلام خود با اشاره به علل بحران آب و عنوان کلی نشست (نقش باورها، ارزش‌ها و سرمایه اجتماعی در حکمرانی آب) گفت: طرح چنین عنوانی نوعی نعل وارونه زدن است و متهم کردن مردم و جامعه فرهنگ؛ مردمی که قربانی این ماجرا هستند و در ایجاد این بحران نقش اندکی دارند. یعنی به جای پیدا کردن متهم اصلی به مردم اتهام می‌زنیم و از آنها می‌خواهیم که فرهنگ مصرفی خود را اصلاح کنند.
رنانی ادامه داد: اگر الگوی مصرفی مردم با اشکال‌هایی هم مواجه شده ناشی از حکمرانی غلط است. این مردم ٣هزار سال بلد بودند که مصرف آب را مدیریت کنند، با کم‌آبی کنار بیایند و به تعادلی پایدار با طبیعت دست پیدا کنند. هنوز که هنوز است گراف‌ها نشان می‌دهد بارش در ٣٠سال گذشته با نوسان همراه بوده اما به‌طور متوسط کاهش نیافته یعنی آسمان هم جفا بر ما نکرده است.
او ادامه داد: یک نظام تدبیر ناتوان و ناکارآمد در این ٣٠سال در حوزه آب تمام تدبیر و فرهنگ ٣هزار ساله ایران را از بین برده، بعد هم انگشت اتهام را به سوی مردم نشان گرفته یعنی همان افرادی که متهم اصلی این بحران هستند امروز در مقام مدعی قرار گرفته‌اند و طوری برخورد می‌کنند که گویی جامعه متهم است.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: جامعه، مردم و فرهنگ قربانی این بحران هستند البته بحث فرهنگ قطعا از اهمیت برخوردار است و باید جدی گرفته شود ولی موضوع این است که امروز در حوزه آب بیماری داریم که خونریزی کرده، تا یک ساعت دیگر تشنج خواهد کرد و به کما خواهد رفت، بنابراین پزشکی که در چنین شرایطی به بیمار بگوید الگوی تغذیه تو باید تغییر یابد، پزشک نیست. واقعیت این است که این خطر جدی است که تا ٥سال آینده جنگ آب شروع شود؛ البته امروز هم شروع شده اما اخبار آن منتشر نمی‌شود به عبارت دیگر جنگ آب در ٥سال آینده نبردی روزانه خواهد شد. در چنین شرایطی سخن از اصلاح فرهنگ چندان بجا نیست.
بحران آب ما را می‌برد
رنانی ادامه داد: مگر مردم چه میزان در مصرف کل آب کشور سهم دارند؟ براساس آمار رسمی ٩٢درصد آب مصرفی کشاورزی و صنعتی است و ٧ یا ٨درصد آن آب شرب و شهری بنابراین اگر مردم ٥٠درصد هم در مصرف خود صرفه‌جویی کنند فقط ٤درصد از کل مصرف آب کم خواهد شد درحالی‌که اگر به فکر از بین بردن بحران هستیم باید مصرف آب ٣٠درصد کاهش یابد. وی افزود: در دولت سازندگی سد پشت سد ساخته شد. قبل از انقلاب ما ١٩ سد داشتیم این رقم امروز به ٦٤٧ سد درحال بهره‌برداری رسیده یعنی جمعیت ما تنها ٢ برابر شده اما سد‌ها ٣٠ برابر شده است. با محاسبه سدهای درحال ساخت این عدد به هزار و ٣٣٠ سد هم می‌رسد. آیا مردم تصمیم گرفتند این همه سد ساخته شود؟
او تصریح کرد: داستان پیدا کردن مقصر نیست، ما به دنبال هشدار هستیم. نکند کسانی که ما را به این‌جا رسانده‌اند در حوزه آب ما را گرفتارتر کنند و طرح نویی درنیندازند باید با مردم صادقانه صحبت کنیم.
وی با اشاره به این‌که سیاست‌های غلط حکمرانی در حوزه آب ما را به این بحران رسانده، گفت: الان متهم اصلی باید اصلاحات را شروع کند؛ فرصتی نداریم. البته شکی نیست که فرهنگ باید اصلاح شود ولی باید گفت که ٣٠سال حکمرانی غلط در حوزه آب اجرا شده در نتیجه در گام اول باید به این اشتباهات اعتراف و روند فعلی توقف شود تا مردم ببینند با این وجود درحال حاضر متهم ردیف اول مدعی شده و به مردم می‌گوید خودشان را اصلاح کنند. ما بلدیم آب را خوب مصرف کنیم، شما مداخله نکنید مشکلات حل خواهد شد.
او خطاب به دولت‌های دهه‌های گذشته تاکید کرد: حکمرانی حوزه آب با همین قوانین موجود ما را وارد مرحله بحران کرده امروز هم همین حکمرانی غلط سیاست غلط دیگری در پیش گرفته و آن «لاپوشانی» است. یعنی سیاستگذاران نپذیرفته‌اند که ما در آستانه سقوط قرار داریم. آمریکا و عربستان قطعا هیچ غلطی نمی‌توانند بکنند اما بحران آب ما را می‌برد؛ آب ما را آب می‌کند.
این استاد دانشگاه با تاکید بر این‌که صحنه جنگ امروز آب است، افزود: جنگ خانه به خانه آغاز خواهد شد. جنگ استانی البته از پیش آغاز شده است. مدت زیادی است تلاش می‌کنم نشستی مشترک بین کارشناسان اصفهان و چهارمحال و بختیاری و خوزستان در حوزه آب برگزار کنم اما آنها می‌گویند کتک می‌خوریم نمی‌آییم؛ یعنی کارشناس خودشان را کنار کشیدند.
جنجال در شهرستان‌هاست
رنانی ادامه داد: بین مقامات هم کشاکش از سال ٨٤ و داستان تبدیل شرکت‌های آب منطقه‌ای به استانی آغاز شده بود و امروز به کارشناسان رسیده و آنها دیگر فضای گفتگو هم بین آنها شکل نمی‌گیرد. در برخی از شهرها وقتی همسایه‌ای موتور پمپ را روشن می‌کند، فشار آب برای دیگر همسایه کاهش می‌یابد و موجب اعتراض می‌شود، فعلا هم شدت مسأله کم است اما زمانی خواهد رسید که این اعتراض‌ها وارد مرحله بحرانی خواهد شد؛ یعنی وقتی در هر محله ٢٠پمپ آب نصب شود، موضوع جدی‌تر خواهد شد. این موضوع شاید در تهران مهم نباشد چون فشار آب همیشه بالاست اما در شهرستان‌ها مشاجره‌های لفظی آغاز شده و در صورت تداوم جدی‌تر هم خواهد شد. رنانی گفت: فراموش نکرده‌ایم که وقتی کشاورزان اصفهان جلوی انتقال آب به یزد را گرفتند، ماجرا خشن شد. رنانی تاکید کرد: ما به جراحی لازم داریم. من حتی قایل به محاکمه مقصر در این زمینه نیستم ولی دست‌کم اعتراف کنید و عمق بحران‌ها را به اطلاع مردم برسانید. متاسفانه شیوه حکمرانی ما همیشه همراه با رودربایستی است یعنی در حوزه اقتصاد و اجتماعی بسیار محتاط عمل می‌کنیم.
گرفتار در پوپولیسم افراطی
استاد دانشگاه اصفهان با اشاره به این‌که گرفتار یک پوپولیسم افراطی هستیم، تاکید کرد: همه می‌خواهند مردم برایشان هورا بکشند. گفت‌وگو تا جایی تحمل می‌شود که نقدی وجود نداشته باشد درحالی‌که باید بگذاریم گفت‌وگو وارد مرحله نقد شود. متاسفانه هر رئیس‌جمهوری به سفر استانی می‌رود وعده‌ای می‌دهد و برمی‌گردد. آقای احمدی‌نژاد در سفر چهارمحال و بختیاری می‌گوید آب برای شما. اكنون هم به اصفهانی‌ها می‌گویند چه کسی گفته زاینده‌رود باید خشک باشد، زاینده‌رود همیشه باید سیرآب باشد. با کدام مطالعه کارشناسی این وعده‌ها داده شده است؟
او ادامه داد: نظام سیاسی در حوزه آب خطا کرده و همه در این خطا دست به دست هم داده‌اند. دولت اول اعلام کرد که سیاست جایگزینی واردات باید مورد توجه قرار گیرد، یعنی به جای واردات، خودمان تولید کنیم. وی افزود: در استان‌های مرکزی ازجمله اصفهان و یزد گندم با آبیاری بارانی کاشته می‌شود. با آب چاه هم برنج می‌کاریم. به عبارت دیگر توسعه کشاورزی به هر قیمتی توسط همه دولت‌ها اجرا شد تا خودکفا شویم اما چرا خودکفایی؟ ما به دنبال خودکفایی هستیم برای این‌که با کشورهای خارجی گرفتار مشکلاتی شده‌ایم و روابط با آنها حسنه نیست.
اشتباه و تناقض نیازمند گفت‌وگوست
رنانی ادامه داد: دولت اصلاحات قانون تبدیل شرکت‌های آب منطقه‌ای به استانی را به تصویب رساند که باعث شد هر استانی بی‌ضابطه آب برداشت کند و پروسه از بین رفتن ذخایر آب در استان‌های مختلف کلید خورد؛ دولت احمدی‌نژاد هم در سال ٨٩ با بردن لایحه‌ای به مجلس و تصویب آن به چند ١٠هزار چاه غیرمجاز پروانه دادند.
مردم ایران پول‌پرست شدند
حسین ایمانی‌جاجرمی، استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران هم در این نشست با اشاره به ریشه‌های اجتماعی بحران آب گفت: در سطح کلان اولین بحث، ارزش‌ها و اصول است؛ باید ارزش‌های خود را در‌سال ٩٤ مورد نقد قرار دهیم.
او افزود: ما برخلاف شعارهایمان به شدت مادی هستیم، یعنی ایرانی‌ها به سادگی همه معیارها را به پول می‌سنجند و واقعیت این است که ما وارد فرآیندی شدیم که همه چیز را کالا در نظر می‌گیریم و قابل قیمت‌گذاری و این موضوع به شدت خطرناک است.
او افزود: در حوزه آب هم درواقع همین سیاست‌ها دنبال می‌شود و همین معامله را با منابع آب انجام داده‌ایم. یعنی تنها برایمان مهم است که چه اندازه می‌توانیم استفاده اقتصادی از منابع آبی ببریم. به‌عنوان مثال درست در کنار یک تالاب در اراک کارخانه‌ای وجود دارد که آن را نابود می‌کند، یعنی تالاب را به پول ناشی از کارخانه می‌فروشند برای کسی هم مهم نیست چون به کرات از مثال‌ها دیده شده است.
این استاد دانشگاه گفت: فکر می‌کنم نسبت به مسائل اجتماعی گرفتار بی‌حسی شده‌ایم. اگر امروز هم نگران بحران آب هستیم احتمالا به خاطر ضررهای مادی است که به ما خواهد رسید و مسأله انسانی و زیست‌محیطی در این مورد مطرح نیست. او گفت: سطح دوم در این مبحث سیاستگذاری‌ها است. این جریان کمتر مورد نقد اصحاب رسانه، فعالان مدنی و دانشگاهیان قرار گرفته است درواقع ما وقتی راجع به سیاست حرف می‌زنیم عموما بعد از تدوین است، یعنی در مورد مراحل تدوین سخنی گفته نمی‌شود این درحالی است که وقتی سیاستی تدوین و اعلام شد هزینه برخورد با آن به شدت بالا می‌رود. البته نقش سازمان‌های دولتی در این خصوص مهم است، یعنی این‌که آنها تا چه اندازه قبل از تدوین اجازه می‌دهند در مورد آن بررسی و نقد می‌شود. این مهم است که جریان سیاستگذاری در حوزه آب قبل از تدوین به بحث گذاشته شود.
او با انتقاد از بخشی‌نگری در ساختار اداری کشور گفت: همیاری نهادی که در دنیا مرسوم است در ایران دیده نمی‌شود برای مثال شهرداری‌ها فعال هستند، وزارت مسکن شهرک می‌سازد بدون این‌که آنها برای آبرسانی آن با وزارت نیرو مشورت‌هایی انجام دهند.
ایمانی گفت: در شهرک پردیس که زیرساخت آن برای ٧٠هزار نفر به وجود آمده بود واحدهای مسکن مهر ساختند و حالا همین زیرساخت‌ها باید مورد استفاده یک‌میلیون و ٧٠٠هزار نفر قرار گیرد و اتفاقا مشکل عمده مردم این منطقه هم تامین آب است.
استفاده از ظرفیت‌های سنتی مدیریت آب
سیداحمد فیروزآبادی، استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران هم در بخش دیگری از این نشست گفت: به نظر من هنوز هم ظرفیت‌های سنتی متعددی در کشور وجود دارد که با استفاده از آنها می‌توان منابع آب را مدیریت کرد.
او ادامه داد: براساس مطالعه‌ای که در جنوب کشور روی نظام‌های بهره‌برداری داشتم، نظام‌های مبتنی بر «بیت» بسیار موفق بودند. وی افزود: بیت یکی از کوچکترین نظام‌های عشیره‌ای خوزستان است که بین ١٢ تا ٢٠ خانوار در آن‌جا می‌گیرند و افراد ارتباطات نزدیکی با هم دارند.
استاد دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران عنوان کرد: این نظام سنتی توانسته مردم را در سطح نظام‌های بهره‌برداری ٥٠ هکتاری در کنار یکدیگر جمع کند. این نظام‌ها، سرما‌یه‌های اجتماعی
درون گروهی هستند که یک هدف اقتصادی یعنی کشت را دنبال می‌کنند.
وی با اشاره به این‌که آب یک کالای عمومی است، گفت: انسان‌ها می‌توانند بدون توجه به حقوق دیگران، از این کالای عمومی بهره‌برداری کنند و حتی به هشدارها در زمینه کمبود این منبع عمومی توجه نکنند. مثلا وقتی که هوا آلوده است و اعلام می‌شود که ماشین‌ها به خیابان‌ها نیایند، افراد می‌توانند بدون توجه ماشین به خیابان بیاورند. این استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، اخلاق مدنی و روحیه شهروندی را عامل موثری برای حفظ منافع جمعی معرفی کرد و افزود: اگر خودمان پلیس خودمان باشیم، می‌توانیم منابع را حفظ کنیم. در غیراین صورت، با برخورد فیزیکی مسأله آب حل نمی‌شود و باید به عدد انسان‌های روی زمین، پلیس داشته باشیم تا شاید بتوانیم به هدف خود برسیم.
منبع: شهروند