دکتر جعفر خیرخواهان
قیمت نفت در سرازیری قرار گرفته است. برای مثال هر بشکه نفت وست‌تگزاس اینترمدیت که در پایان سال گذشته میلادی تقریبا 100 دلار معامله می‌شد اینک برای تحویل در ماه ژانویه آینده به‌کمتراز 60دلار رسیده که کاهش تقریبا یک‌سومی پیدا کرده است.
این خبری خوش برای مردم کشورهای مصرف‌کننده نفت و خبری بد برای تولیدکنندگان این کالا است.
به واقع شرایط چند سال اخیر را که قیمت هر بشکه نفت به صد دلار و بالاتر رسید باید شرایطی استثنایی و غیرعادی قلمداد کرد. چون اگر به روند قیمت نفت در طول تاریخ شصت و چند ساله اوپک نگاه کنیم تنها در دو مقطع شاهد اوج گرفتن قیمت‌های نفت بوده‌ایم: اولی هنگام تحریم نفتی اعراب و به‌دنبال آن وقوع انقلاب ایران در دهه 1970 که عرضه نفت به‌شدت کاهش یافت و دیگری در دهه گذشته به دلیل رشد شدید و دور از انتظار تقاضا از سوی کشورهای نوظهور به ویژه چین که موتور محرک اقتصاد جهان شدند.
اما در سایر زمان‌ها قیمت نفت بسیار پایین و یکنواخت بوده است. برای نمونه اگر به روند طولانی 20 ساله از 1985 تا 2005 نگاه کنیم، قیمت نفت حتی به شکل تعدیل‌یافته با قیمت‌های امروزی آن، معمولا در دامنه بین 20 تا 40 دلار نوسان داشته است؛ بنابراین قابل پیش‌بینی است که قیمت نفت در ماه‌های پیش رو دوباره سیر کاهشی یافته و برای مدت طولانی چند‌ساله اگر نگوییم یک یا دو دهه در محدوده 50 تا 70 دلار در هر بشکه باقی بماند.
هر زمان قیمت نفت افزایش شدیدی می‌یابد، مصرف‌کنندگان انگیزه قوی برای کاهش مصرف انرژی پیدا می‌کنند و به بنگاه‌ها نیز انگیزه قدرتمندتری می‌دهد تا روش‌های جدید و کارآتر در تولید خودروها، ساختمان‌ها و کارخانه‌ها پیدا کنند که انرژی کمتری مصرف می‌کنند. قیمت بالای نفت همچنین اختراع فناوری‌های نو را تشویق می‌کند تا به اکتشاف و بهره‌برداری از ذخایر نفتی نامتعارف دست‌نخورده بپردازند و نیز به سراغ منابع انرژی جایگزین بروند. وقوع همین اتفاقات پس از جهش قیمت نفت در دهه 1970 بود که در جهت کاهش قیمت نفت در دهه‌های بعد از آن عمل کرد. همین اثرات انگیزشی نیز اینک وارد صحنه شده‌اند تا دوباره قیمت نفت را برای سال‌های آتی در جهت کاهشی هدایت کنند.
با اینکه کمیابی و منابع محدود واقعیت گریزناپذیر زندگی بشر است، اما نمی‌توان عامل قدرتمند فناوری و نوآوری‌های علمی را در رشد و پیشرفت اقتصادی بشر نادیده گرفت که توانسته است بر عامل کمیابی تا حدودی غلبه کند. وجود سازوکار قیمت‌ها و کارکرد بازارهای آزاد از هر دو سوی عرضه و تقاضا این امکان را به بشر داده است تا کالاها و خدمات بیشتری تولید و مصرف کنند، در حالی که قیمت مواد اولیه کمیاب از‌جمله نفت برای تولید آن کالاها و خدمات ثابت بماند یا حتی کاهش یابد. اینک ما مانده‌ایم و تجربه چندباره کاهش قیمت نفت بدون اینکه از تجربیات گذشته خود و دیگران درس بگیریم؛ یعنی با تمام شعارها و هشدارهایی که نسبت به وابستگی اقتصاد به نفت داده می‌شد این واقعیت تلخ کماکان باقی است که اقتصاد ایران یک اقتصاد نفتی باقی‌مانده است و متاسفانه حیات و ممات ما تا حد زیادی همچنان به تولید و فروش این کالا وابسته است.