میترا رحمانی
عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی
مطابق سیاست‌های اقتصادی و تجاری جمهوری اسلامی ایران در خصوص گسترش روابط اقتصادی و تجاری با کشورهای آسیایی و پیرامونی و با توجه به جو حاکم بر جهان در دهه 1380 در ارتباط با مسائل هسته‌ای ایران، سیاست‌گذاران به فکر تغییر شرکای اصلی تجاری ایران افتادند.
بنابراین طی این دهه کشورهای آسیایی و به‌ویژه کشورهای همسایه جایگزین شرکای تجاری اروپایی ایران شدند. کشورهای عراق، ترکیه، سوریه از جمله مهم‌ترین کشورهای پیرامونی هستند که از این تحولات تاثیر پذیرفته‌اند. در راستای این اقدام گام بعدی برای گسترش تجارت با این کشورها برقراری موافقت‌نامه تجارت آزاد دوجانبه است که می‌تواند منافع اقتصادی و تجاری بسیاری برای ایران و هر یک از کشورها در پی داشته باشد. بنابراین در این نوشتار، همسایگان غرب و شمال غرب بر اساس اولویت ایران در برقراری موافقت‌نامه تجارت آزاد دو جانبه با آنها معرفی می‌شوند. در ضمن ایران در حال حاضر با کشور سوریه موافقت‌نامه تجارت آزاد دوجانبه را به امضا رسانده‌است.
در سال 1380 کشورهای عراق، ترکیه و سوریه به ترتیب هشتمین، بیست‌ویکمین و بیست‌وچهارمین شریک صادراتی ایران بوده‌اند، درحالی‌که در پایان دهه 1380(سال 1389) این کشورها به ترتیب به دومین، ششمین و دهمین شریک صادراتی ایران تبدیل شده‌اند و در ادامه همین روند مطابق آمار منتشره گمرک در سال 1391 عراق اولین شریک صادراتی ایران بوده و دو کشور ترکیه و سوریه نیز در رتبه هشتم و بیست‌و‌یکم قرار داشته‌اند. ارزش صادرات ایران به همسایگان غرب و شمال‌غرب درجدول 1 موجود است. صادرات ایران در سال 1380 به این سه کشور تنها 255 میلیون دلار بوده که در سال 1385 به 2281 میلیون دلار رسیده و در سال 1391 صادرات ایران به این کشورها بالغ بر 7976 میلیون دلار شده است.طی دهه 1380 و سال‌های 1390 و 1391 بالاترین رقم صادرات در بین همسایگان غرب و شمال‌غرب به کشور عراق تعلق دارد. ترکیه و سوریه به ترتیب در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند. طی این دوره 76 درصد صادرات غیرنفتی ایران به همسایگان غرب و شمال غرب مربوط به کشور عراق، 8/16 درصد متعلق به ترکیه و 9/6 درصد نیزروانه سوریه شده‌است. اما واردات ایران از همسایگان غرب و شمال‌غرب داستان دیگری دارد. واردات ایران از این کشورها از 316 میلیون دلار در سال 1380 به 2533 میلیون دلار در سال 1389 و 4730 میلیون دلار در سال 1391 بالغ شده است. در بین این کشورها ترکیه اولین شریک وارداتی ایران محسوب می‌شود. به طوری که طی دوره مورد بررسی(91-80)
95 درصد واردات ایران از این منطقه مربوط به ترکیه بوده و عراق تنها سهمی معادل 3 درصد داشته و سهم سوریه نیز برابر با 2/1 درصد بوده است. یعنی اگرچه سه کشور عراق، ترکیه و سوریه از بازارهای عمده صادراتی ایران محسوب می‌شوند، اما در بین این سه کشور تنها کشور ترکیه است که تامین‌کننده نیازهای وارداتی ایران است و دو کشور دیگر سهم بسیار ناچیزی در این خصوص دارند. جدول 3 ارزش تراز تجاری میان ایران و همسایگان غرب و شمال غرب را برای دوره مورد بررسی نشان می‌دهد. مطابق اطلاعات مندرج در این جدول ایران در روابط تجاری دو جانبه خود با کشور ترکیه طی این دوره همواره دارای تراز تجاری منفی و با دو کشور سوریه و عراق دارای تراز مثبت بوده‌است.
تجارت خارجی ایران با کشورهای همسایه غرب و شمال غرب طی دهه 1380 و سال‌های اول دهه 1390 نشان می‌دهد که کشور عراق در بین این سه کشور بزرگ‌ترین بازار صادراتی ایران محسوب می‌شود. درحالی‌که کشور ترکیه در بین این سه کشور تامین‌کننده اصلی نیازهای وارداتی ایران است. در یک نگاه کلی، حذف تعرفه در قالب موافقت‌نامه تجارت آزاد با کشور عراق می‌تواند منافع تجاری قابل توجهی برای ایران در پی داشته‌باشد؛ ضمن آنکه در چارچوب یک توافق برد_ برد انگیزه طرف عراقی نیز برای حضور در بازار ایران فراهم می‌شود، ولی توان صادراتی ایران در این خصوص باعث منافع به نسبت بیشتری برای ایران خواهدشد. در این خصوص کشور سوریه در اولویت دوم قرار می‌گیرد. زیرا در ارتباط با این کشور نیز توان صادراتی بالای ایران منافع تجاری بیشتری برای ایران در پی خواهد داشت. درحالی‌که با توجه به کسری تجاری ایران با کشور ترکیه برقراری موافقت‌نامه تجارت آزاد به افزایش واردات ایران از ترکیه نسبت به صادرات ایران به ترکیه منجر خواهدشد.
* مآخذجداول: گمرک جمهوری اسلامی ایران است.