علی اصغر سعیدی

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران

قطعاً راهکارهایی برای مهار و کاهش فساد و حتى ازبین بردن آن وجود دارد؛ زمانی که کشورهای دیگر موفق شدند  فساد را در حوزه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادى مهار کنند و روند آن را تغییر بدهند و منجر به کارایی نظام در بخش‌های مختلف شوند، قطعاً برای ما هم امکانپذیر است. اما مسأله مهم راهکار تحقق این مهم است، معمولاً ما به دنبال ساده‌سازی راهکارها هستیم. در رابطه با مسأله فساد هم همین طور است. چنانچه گمان می‌کنیم فساد مسأله‌ای ساختاری است که باید منجر به تغییر در نظام اقتصادی، سیاسی یا اجتماعی شود، افق روشنی است که رویکردی برای از بین بردن فساد تشخیص داده شده است اما در همان ابتدا عملی نیست چرا که  ساختارها در گذشته وجود داشته و در حال حاضر هم هستند و در آینده هم ممکن است باشند و فاعلان انسانی نمی‌توانند در ساخت آن و در تغییراتش نقشی داشته باشند. بنابراین این نگرش که فساد مقوله‌ای ساختاری است و برای تغییر آن باید ساختار اجتماعی تغییر کند، امکان جست وجوی راهکارها از بین می‌رود. در حالی که اگر برای مقابله با فساد برای نقش فاعلان اهمیت قائل شوید، انسان‌هایی که نسبت به تبعات فساد آگاهی دارند و این آگاهی در سطح جامعه منتشر می‌شود، اینجاست که می‌توان گفت راهکار عملی برای مقابله با فساد وجود دارد؛ علاوه بر این راهکارها در هر زمینه‌ای می‌تواند متفاوت باشد. ما نباید با یک رویکرد برای همه انواع فسادی به دنبال راهکار باشیم. برای مثال در رابطه با فساد بانکی باید به این مسأله توجه کرد که معمولاً تحقیقاتی که وجود دارد، نشان می‌دهد درست شدن شبکه روابط در سازمان‌های اداری هم در بخش خصوصی و هم دولتی، زمینه بروز فساد را ایجاد می‌کند.
تحقیقاتی که در ایران صورت گرفته، نشان می‌دهد که فساد اداری اغلب ناشی از خویشاوندگرایی است بنابراین ضرورت دارد در انتخاب پرسنل تا آنجا که می‌توان، افرادی را برگزید که کمترین روابط غیر رسمی را با هم دارند. در سازمان‌های اداری هم می‌توان این شبکه‌های ارتباطی را با اقدامات مختلفی از قبیل تغییر وضعیت افراد و انتقال‌شان به یک سازمان دیگر و ایجاد تغییراتی در هرم سازمانی ممکن کرد که البته این مهم قابلیت اجرای کمتری در ایران دارد؛ چرا که کافی است نگاهی به فهرست اسامی افراد شاغل در سازمان‌ها بیندازید. نام‌ها و اسامی مشابهی که حکایت از روابط فامیلی دارند، بسیار به چشم می‌آید. در گذشته قانونی بود که افراد بازنشسته می‌توانستند یکی از اعضای خانواده‌شان را جایگزین کنند این یعنی تشکیل شبکه روابط که منجر به دور زدن اقتدار سازمانی می‌شود. در این رابطه تحقیقات بسیاری در خارج و داخل کشور انجام شده است که نشان می‌دهد در برخی مواقع شبکه روابط کارکرد مثبت دارد و کارایی را ارتقا می‌دهد بنابراین نباید هر شبکه‌ای را بر ضد نظام اقتدار سازمانی لحاظ کرد. این مهم در برخی شرکت‌های خصوصی داخلی که از شبکه روابط فامیلی تشکیل شده‌اند، نمود دارد اما تعدادشان اندک است. در بررسی انواع فساد نوع دیگری وجود دارد با عنوان فساد حرفه‌ای. مثلاً فرض کنید مهندسی ساختمان‌ها را بدون نظارت می‌سازد که در نهایت فرو می‌ریزد یا پزشکی که با اشتباهات درمانی منجر به مرگ بیمار می‌شود یا اساتید دانشگاه که تعداد زیادی مقاله غیرعلمی را به عنوان مقاله علمی چاپ می‌کنند. این گونه از فساد در ایران بسیار گسترده شده است که من علت آن را فقدان  اخلاق حرفه‌ای در افراد می‌دانم. افراد بایستی در یک حرفه به یکدیگر پاسخگو باشند.

بحران اخلاق حرفه‌ای اوایل قرن بیستم در غرب وجود داشت که با رشد تقسیم کار در جامعه و پیچیده شدن جوامع تشخیص داده شد تا این اخلاق سنتی که همه برای رضای خدا کار می‌کنند، تغییر کند و اخلاق حرفه‌ای جایگزین آن شود. رانت‌جویی هم گونه دیگری از فساد است که در ایران به واسطه نظام قواعد و تعرفه گذاری‌های دولت به وجود می‌آید و متأثر از رابطه دولت و مردم است. اصولاً دولت باید متکی به طبقات باشد اما در جامعه ایران طبقات متکی به دولت هستند. دولتی که درآمد قابل توجهی از بخش نفت دارد و به سبب ماهیت این درآمد نیروهای مختلفی سعی می‌کنند از دولت اطلاعات بگیرند که خود زمینه‌ساز ایجاد فساد و رانت جویی است. در حال حاضر این تصور وجود دارد که تمامی انواع و اشکال فساد از دولت ناشی می‌شود، یعنی قواعد و سیاستگذاری‌هایی رانت‌طلبی را ایجاد می‌کنند، در حالی که به گمان من برای بررسی هر حوزه باید ساختارها را از طریق کنشگران و فعالان آن حوزه تغییر داد. در واقع نباید برای گونه‌ها و اشکال فساد نسخه یکسان بپیچیم. در حال حاضر همه نگاه‌ها به حوزه اقتصادی است و مردم گمان می‌کنند بالاترین فساد‌ها در اقتصاد رخ می‌دهد در حالی که این گونه نیست. ما هر چقدر هم که قوانین بانکی بین‌المللی را رعایت کنیم و جلوی پولشویی را بگیریم، مادامی که شبکه‌ها را در سازمان‌ها برهم نزنیم بسختی می‌توان از طریق دستورات، هنجارها یا تجهیزات اقتصادی فساد را حل کرد. دوباره به نقش روابط غیر رسمی و فساد ناشی از آن اشاره می‌کنم که به نظر می‌آید نسبت به گونه‌های دیگر فساد سطح گسترده‌تری در ایران داشته باشد. در نهایت به نظر می‌رسد با گسترش حوزه عمومی، صحبت کردن درباره این موضوع در جامعه آن هم در شرایطی که گروه‌های سیاسی از برملا شدن فسادها علیه یکدیگر استفاده نکنند بتوان متناسب با هرگونه از فساد به راهکار مشخصی رسید.

منبع: روزنامه ایران