«عملیات بازار باز» منتج به کنترل تورم در بیش از 150 کشور جهان شده است. بانک مرکزی ایران نیز مدتی قبل این اختیار را از سوی شورای عالی هماهنگی اقتصادی دریافت کرد؛ اما این عملیات چیست و چگونه نرخ تورم را کنترل می‌کند؟

شورای عالی هماهنگی اقتصادی چندی پیش تصویب کرد که بانک مرکزی مجاز به عملیات بازار باز است و می‌تواند برای اعمال سیاست پولی، نسبت به خرید و فروش اوراق مالی اسلامی منتشر شده از سوی دولت اقدام کند.

برخی معتقدند این ابزار امکان مناسبی به بانک مرکزی می‌دهد تا به اتکای آن بتواند کنترل لازم را بر رشد نقدینگی و تورم داشته باشد. درواقع بانک مرکزی در بازار بین‌ بانکی نسبت به خرید و فروش اوراقی که دولت منتشر کرده، اقدام می‌کند.

علی سعدوندی، مدرس دانشگاه، امید بسیاری به اثرگذاری عملیات بازار باز دارد و معتقد است عملیات بازار باز تنها سیاست‌ پولی است که برای کنترل تورم بسیار مؤثر است.

سعدوندی که سابقه کار اجرایی بانکی نیز دارد، کریدور نرخ بهره را مکمل عملیات بازار باز دانسته و می‌گوید: کریدور نرخ بهره در کنار این عملیات، سیاست بسیار موفقی در کنترل تورم بوده است. به همین دلیل است که در بیش از 150 کشور جهان، تورم کنترل شده است.

آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح گفت‌وگوی ایرناپلاس با این استاد بانکداری است.

عملیات بازار باز به‌طور مشخص چگونه کار می‌کند و چه تأثیری دارد؟

سعدوندی: پس از دهه‌ها تجربه جهانی ثابت شده که عملیات بازار باز تنها سیاست‌ پولی است که برای کنترل تورم بسیار مؤثر است. ترکیب عملیات بازار باز و کریدور نرخ بهره می‌تواند عرضه پایه پولی در بازار بین‌بانکی را کاملاً کنترل کرده و از این طریق نقش تثبیتی بر رشد نقدینگی و به‌تبع آن تورم داشته باشد. بانک مرکزی به جای اینکه مبالغی را با عنوان استقراض مستقیم به دولت تقدیم کند، مانند سایر فعالان بازار به‌طور غیرمستقیم از طریق خرید اوراق قرضه یا مشارکت دولتی، عملیات تزریق منابع پولی را در بازار بین‌بانکی انجام می‌دهد.

تفاوت عملیات بازار باز با سیاست‌گذاری‌های پولی این است که معکوس آن نیز ممکن است. همان‌طور که بانک مرکزی می‌تواند اوراق را در بازار خریداری کرده و به جامعه پول تزریق کند، در صورتی که انتظارات تورمی افزایش یافته و اقتصاد کشور به سمت تورم برود، بانک مرکزی این امکان را دارد تا اوراقی را که خریداری کرده، به فروش رسانده و بخشی از منابع بازار بین بانکی را جذب کرده و این‌گونه قدرت تسهیلات‌دهی بانک‌ها را کنترل کند و سیاست انقباضی را در پیش گیرد.

البته عملیات بازار باز شرطی دارد که باید رعایت شود. بانک مرکزی نباید تابعی از دولت باشد؛ بلکه باید مستقلاً تصمیم بگیرد، هر چند که دولت و بانک مرکزی با یکدیگر تعامل دارند. در آن صورت نیز بانک مرکزی در بسیاری اوقات علی‌رغم استقلالی که دارد، تحت سلطه مالی دولت قرار می‌گیرد. با تمام این‌ها بانک مرکزی باید مستقل باشد.

**عرضه اوراقی بدون ریسک اعتباری

اوراقی که در این بازار خرید و فروش می‌شود، باید چه خصوصیاتی داشته باشد؟

سعدوندی: این اوراق باید نقدپذیری بالایی داشته باشند. به همین علت بانک مرکزی تمایل دارد اوراق مشارکت یا اوراق قرضه دولتی را که نقدپذیری بالایی دارند، خریداری کند. علاوه بر نقدپذیری بالا، این اوراق باید از کیفیت اعتباری بالایی برخوردار بوده و امکان نکول این اوراق وجود نداشته باشد. از آنجایی که دولت می‌تواند اوراق را جایگزین اوراق دیگری کند و ممکن است بازپرداخت اوراق از طریق مالیات‌ها صورت گیرد، معمولاً استقراض دولت از طریق اوراق قرضه یا مشارکت داخلی ریسک اعتباری ندارد.

البته این تنها ابزار نیست و بانک مرکزی می‌تواند از اوراق دیگری نیز استفاده کند. در صورتی که نیاز باشد، این سیاست جدید را با عنوان تسهیل کمّی می‌شناسند. در سیاست تسهیل کمّی بانک مرکزی علاوه بر اوراق کوتاه‌مدت دولتی، به ‌سمت اوراق بلندمدت دولتی، اوراق شرکتی و اوراق مسکن نیز تمایل پیدا می‌کند. به عبارت دیگر هنگامی که اقتصاد در وضعیت رکودی قرار دارد، بانک مرکزی از هر روشی استفاده می‌کند تا سیاست انبساطی در پیش گیرد و اقتصاد کشور را از رکود نجات دهد.

**ابزاری دقیق برای کنترل تورم

در رابطه با تأثیر عملیات بازار باز، بانک مرکزی مستقیماً می‌تواند روی نرخ بهره و همچنین نرخ تورم اثر بگذارد؟

سعدوندی: بله، اکنون از کنترل نقدینگی در اقتصاد، به سمت تعیین نرخ سود حرکت کرده‌ایم. امروزه دیگر سیاست کنترل نقدینگی برای کنترل تورم به کار نمی‌رود. یک علتش این است که سنجه دقیقی برای نقدینگی نداریم و تعاریف مختلفی برای نقدینگی وجود دارد. هیچ‌گاه نمی‌توانیم نقدینگی کشور را در آن واحد مشخص کنیم. یکی از دلایلش این است که نقدینگی به‌صورت درون‌زا در بانک‌های تجاری کشور تعیین می‌شود و اطلاعات بانک مرکزی در این زمینه کافی نیست.

این در حالی است که نرخ‌های سود به‌ویژه نرخ‌های سود دائم بانکی و نرخ‌های سود اوراق مشارکت دولتی مشاهده‌پذیری بسیار بالایی دارد. بانک مرکزی از این طریق می‌تواند حتی تا یک‌صدم درصد نرخ‌های سود را نیز تعیین کند. بنابراین دقت سیاست‌گذار بالا می‌رود. تأثیر تعیین نرخ سود در اقتصاد بسیار بهتر و کاراتر از سیاست‌های دیگری بوده که برای کنترل تورم استفاده شده است.

**اقتصاددان‌ها با عملیات بازار باز آشنایی ندارند

با عنایت به این موارد چرا تا پیش از این به سمت استفاده از این سیاست نرفته بودیم؟

سعدوندی: علم اقتصادی که در ایران تدریس می‌شود و در سیاست‌گذاری‌های کشور ساری و جاری است، حداقل بین 20 تا 40 سال با اقتصاد پیشرو در سطح جهانی فاصله دارد. یکی از مشکلاتی که ملاحظه کردم این است که حتی اقتصاددان‌های پولی ما نیز با عملیات بازار باز آشنا نبوده‌اند. کتاب‌های درسی 30 سال گذشته نشان می‌دهد که بر دو عملیات کریدور نرخ بهره و عملیات بازار باز به‌اندازه کافی تأکید نشده است.

به کریدور نرخ بهره اشاره کردید، آیا با عملیات بازار باز در ارتباط است یا ابزار مستقلی به شمار می‌رود؟

سعدوندی: کریدور نرخ بهره مکمل عملیات بازار باز است. در عملیات بازار باز نرخ دقیق سود بین‌بانکی را تعیین می‌کنیم؛ اما فارغ از این؛ به علت اینکه اقتصاد در حال رشد است، شاهد افزایش پایدار پایه پولی خواهیم بود. بخشی از این رشد پایدار از طریق کریدور نرخ بهره قابل انجام است. هنگامی که بانک‌ها سپرده‌های خود را نزد بانک مرکزی قرار می‌دهند، بانک مرکزی با پرداخت سود به آن سپرده‌ها به‌نحوی در حال افزایش پایه پولی کشور با یک نرخ ثابت است.

معمولاً عرض کریدور نرخ بهره بین یک تا دو درصد است. برای نمونه اگر در شرایط فعلی نرخ هدف پایه بانک مرکزی را 18 درصد در نظر بگیریم، بانک مرکزی باید با نرخ 17 درصد به بانک‌ها سود دهد و از بانک‌هایی که اضافه‌برداشت دارند با نرخ 19 درصد دریافت کند.

بعد از سیاست‌گذاری از طریق عملیات بازار باز ، در طول زمان به این نتیجه رسیده‌اند که کریدور نرخ بهره در کنار این عملیات، سیاست بسیار موفقی در کنترل تورم بوده است. به همین دلیل است که در بیش از 150 کشور جهان، تورم کنترل شده است. حتی کشورهایی مانند عراق، سوریه و افغانستان که در حال جنگ هستند، توانسته‌اند تورم خود را کنترل کنند.

**لزوم بازارگردانی بانک مرکزی

عملیات بازار باز برای اجرایی شدن در کشور ما با چه چالش‌های روبروست؟

سعدوندی: مهم‌ترین چالش اجرایی این است که باید بازار نقدپذیر و فعال اوراق مشارکت دولتی با سررسیدهای مختلف داشته باشیم که متأسفانه در حال حاضر این بازار را به‌صورت نقد و با کیفیت بالا نداریم. منتها پایه‌ریزی‌های آن انجام شده و به‌سرعت می‌توانیم این بازار را گسترش دهیم. عملیات بازار باز دقیقاً بازارگردانی بانک مرکزی بر روی اوراق مشارکت دولتی است. بازار اوراق دولتی گسترس نخواهد یافت، مگر اینکه بانک مرکزی به‌عنوان بازارساز در این بازار حضور داشته باشد.

ایرنا پلاس