سعید اسلامی بیدگلی: دکترای مدیریت مالی از دانشگاه شهید بهشتی
علیرضا توکلی کاشی: مدیر سابق ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران
علیرضا ساعدی: دانشجوی دکترای اقتصاد در دانشگاه شهید بهشتی
امیر کرمانی: دکترای اقتصاد از دانشگاه MIT
سیدعلی مدنی‌زاده: دکترای اقتصاد از دانشگاه شیکاگو
پویا ناظران: دکترای اقتصاد از دانشگاه ایالتی اوهایو
دنیای اقتصاد نوشت: در ۴۰ سال گذشته بارها برای اصلاح قیمت بنزین تلاش شده است. در این تلاش‌ها، جهش‌های قیمتی متفاوتی، از ۲۰ تا ۱۵ درصد، بر قیمت بنزین اعمال شده. اما چرا قیمت بنزین هیچ‌گاه به‌صورت اصولی اصلاح نشده است؟ شاید به این علت بوده که هیچ‌گاه فرمول قیمت بنزین را اصلاح نکردیم، بلکه فقط قیمت مطلق را تغییر داده‌ایم. یک اصلاح قیمت واقعی، باید مبتنی بر یک فرمول پایدار باشد.
در ۴۰ سال گذشته بارها برای اصلاح قیمت بنزین تلاش شده است. در این تلاش‌ها، جهش‌های قیمتی متفاوتی، از ۲۰ تا ۱۵ درصد، بر قیمت بنزین اعمال شده. اما چرا قیمت بنزین هیچ‌گاه به‌صورت اصولی اصلاح نشده است؟ شاید به این علت بوده که هیچ‌گاه فرمول قیمت بنزین را اصلاح نکردیم، بلکه فقط قیمت مطلق را تغییر داده‌ایم. یک اصلاح قیمت واقعی، باید مبتنی بر یک فرمول پایدار باشد به‌نحوی‌که نیاز به اصلاح مجدد نداشته باشد. حال وقت آن رسیده که بالاخره فرمول بلندمدت اصلاح قیمت بنزین را تعیین کنیم، به گونه‌ای که این اصلاح قیمتی پایدار بماند. وقتی در دی ماه ۱۳۸۹ نرخ بنزین آزاد در سطح لیتری ۷۰۰ تومان قرار گرفت، با یارانه اندکی به فروش می‌رسید. منتها، عملا با تثبیت قیمت آن، تا نیمه سال ۱۳۹۱، همان بنزین ۷۰۰ تومانی، حال با ۵۰ درصدی یارانه فروخته می‌شد. در ۵۰ سال اخیر، قیمت بنزین بارها «اصلاح» شده است، اما هیچ کدام از «اصلاح» قیمت‌ها پایدار نبوده است. چرا؟
دلیل ناپایداری اصلاح قیمت طی سال‌های گذشته، عدم پذیرش شناورسازی قیمت بنزین بوده است. در حالی که قیمت جهانی بنزین و نرخ دلار هر دو شناور است، ابلاغ نرخ ثابت برای بنزین، مانند ابلاغ نرخ ثابت برای ارز مبادله‌ای، ناپایدار بوده و از اساس نادرست است. تورم - و برخی دیگر عوامل - موجب افزایش نرخ دلار می‌شود. دست‌کم به‌خاطر رشد نرخ دلار، هر سطحی از قیمت که برای بنزین تعیین شود، یک روزی قیمت یارانه‌ای خواهد شد. اگر قیمت بنزین ۵ هزار تومان هم تعیین شود، بالاخره چند سال دیگر تبدیل به قیمت یارانه‌ای خواهد شد و ما را نیازمند به «اصلاح» مجدد قیمت بنزین خواهد کرد. پس تعیین قیمت ثابت برای بنزین، ما را در دور باطل و بی‌پایان «اصلاح قیمت‌ها» قرار می‌دهد، که همواره با چالش «اقتصادسیاسی» روبه‌رو است. راه حل ارائه شده در این یادداشت تلاش می‌کند تا این مشکل را به‌صورت اصولی رفع کند.
برای تبیین بهتر راه حل، از یک مثال بهره می‌بریم. فرض کنید قیمت هر لیتر بنزین در بازارهای بین‌المللی - و بر مبنای نرخ دلار در بازار آزاد - در حال حاضر ۲ هزار تومان باشد. با توجه به اینکه قیمت فعلی بنزین در ایران ۱۰۰۰ تومان است، این به معنای وجود یک فاصله ۵۰ درصدی بین قیمت داخلی و قیمت جهانی این فرآورده نفتی است. به‌عبارت بهتر، یک یارانه ۵۰ درصدی در قیمت بنزین وجود دارد. حال فرض کنیم دولت بخواهد بنزین را چنان قیمت گذاری کند که درصد یارانه اعطایی در طول سالیان آینده تغییر نکند. تنها راه این است که قیمت بنزین بر مبنای قیمت جهانی بنزین، با لحاظ کردن قیمت دلار در بازار آزاد ارز، و به‌صورت روزانه، تعیین شده، سپس با یارانه ۵۰ درصدی در اختیار جایگاهداران قرار گیرد. در این شرایط، تنها نوسانات مثبت و منفی روزانه قیمت‌های جهانی بنزین سبب تغییرات اندک قیمت روزانه بنزین خواهند شد، اما با بروز تورم در سال‌های آینده، درصد یارانه بنزین افزایش نخواهد یافت. به‌عبارت بهتر، اگر قیمت جهانی بنزین در یک روز افزایش یابد و به ۲۰۲۰ تومان برسد، قیمت هر لیتر بنزین در کشور با ۵۰ درصدی تخفیف ۱۰۱۰ تومان خواهد شد و چنانچه در روز بعد، قیمت‌های جهانی بنزین کاهش یافته و به ۱۹۴۰ تومان برسد، بنزین در بازار داخل با قیمت ۹۷۰ تومان عرضه خواهد شد.
شناورسازی قیمت بنزین باید روزانه باشد نه سالانه. نوسان قیمت روزانه و بین‌المللی بنزین عموما زیر یک درصد است، اما نوسان سالانه آن ممکن است بیش از ۲۰ درصد باشد. همین‌طور نوسان روزانه دلار هم عموما زیر یک درصد است؛ درحالی‌که نوسان سالانه بیش از ۳۰ درصد را نیز تجربه کرده است. از این حیث، شناورسازی روزانه منجر به نوسانات نیم درصدی و یک درصدی خواهد شد. تغییر تدریجی قیمت به همه فرصت انطباق می‌دهد. اما شناورسازی سالانه، مستلزم پذیرش جهش‌های گاهی ۴۰ یا ۵۰ درصدی خواهد بود که نه از نظر اقتصادی درست است و نه از نظر سیاسی-اجتماعی شدنی است.
بنزین ۷۰۰ تومانی دی ماه ۱۳۸۹ تقریبا بدون یارانه فروخته می‌شد. منتها اگر امروز بنزین را لیتری ۷۰۰ تومان می‌فروختیم، ۶۵ درصد یارانه به آن تعلق می‌گرفت. به همین دلیل، در این سال‌ها ناگزیر به تغییر قیمت شدیم، اما این تغییر قیمت‌ها هیچ‌گاه به اصلاح قیمتی پایدار نینجامیده، چراکه مبتنی بر راهکاری پایدار نبوده‌اند. اصلاح صحیح قیمت، و پرداخت دقیق یارانه، در گروی شناورسازی روزانه قیمت بنزین است.
حداقل فایده شناورسازی قیمت بنزین، جلوگیری از جهش قیمتی شدید آن در آینده خواهد بود. اما در هر حال، غیرواقعی بودن قیمت بنزین و وجود یارانه مستتر در آن، قطعا مشکلات مربوط به قاچاق سوخت و آلودگی هوا را حل نخواهد کرد. این یادداشت، بخش اول از یکسری سه قسمتی در مورد اصلاح پایدار قیمت بنزین بود. در این قسمت، بر لزوم شناورسازی قیمت بنزین، به‌عنوان مقدمه اصلاح پایدار قیمت پرداخته شد. در بخش بعد به دیگر مولفه مهم اصلاح پایدار قیمت بنزین، یعنی یارانه پرداخته خواهد شد و در قسمت سوم، طرح کامل اصلاح قیمت بنزین با همه جزئیات ارائه خواهد شد.