فریدون اسعدی
کارشناس اقتصاد انرژی

در روزنامه دنیای اقتصاد - شماره 3958 نوشت:

بخش نفت در اقتصاد ایران اثرات چندجانبه‌ای دارد. از یک طرف تامین‌کننده بیش از 90 درصد منابع انرژی مورد نیاز کشور و بخش قابل توجهی از درآمدهای ارزی است و از طرف دیگر بخشی از منابع عمومی دولت را تشکیل می‌دهد. بخشی از منابع حاصل از صادرات نفت خام ومیعانات گازی و خالص صادرات گاز نیز به صندوق توسعه ملی واریز می‌شود که این نیز تامین‌کننده بخشی از منابع مورد نیاز برای بخش‌های واقعی اقتصاد کشور است. وضع محدودیت‌های مربوط به تحریم باعث شد که نقش ایران در بازار جهانی نفت کاهش پیدا کند، مشتریان سنتی نفت خام ایران از دست بروند، بازار فروش نفت خام در کشورهای اروپایی از دست برود، شرکت‌های طراز اول فعال در صنایع نفت و گاز دنیا ایران را ترک کنند و در کشورهای دیگر رحل فعالیت افکنند و... تشدید تحریم بر اقتصاد ایران از سال‌های 2006 و 2007 با اعمال قطعنامه‌های متعدد از جمله 1737 سازمان ملل باعث شد هزینه واردات و انجام فعالیت‌های اقتصادی و مالی با هزینه مبادله بالایی انجام شود.

كشورهاي حوزه آسيايی عضو IEA يعني ژاپن و كره‌جنوبي مجموعا 555 هزار بشكه نفت خام در روز از ايران خريداري می‌کردند و كشورهاي اروپايي عضو IEA نيز 792 هزار بشكه در روز نفت خام از ايران وارد مي‌کردند. با این ارقام، به‌طور متوسط اين دسته از كشورها 7 درصد نفت خام موردنياز خود را از ايران وارد مي‌کردند. دسته دوم كه كشورهاي آسيايي غير عضو در OECD بودند، مجموعا 1655 هزار بشكه در روز نفت خام از ايران وارد مي‌کردند كه چين با 550 هزار بشكه در روز (معادل مجموع ژاپن و كره جنوبي) و هند با 310 هزار بشكه در روز (اندكي كمتر از ژاپن) مهم‌ترين بازارهاي نفت ايران در حوزه آسيا بودند. در مجموع صادرات نفت خام ايران در سال 2011 روزانه 2527 هزار بشكه بود كه 65 درصد اين صادرات به بازار آسيا (چين 22 درصد، ژاپن 13 درصد، هند 12 درصد، كره‌جنوبي 9 درصد و ساير كشورهاي آسيايي 9 درصد) اختصاص داشت. در مقابل 792 هزار بشكه در روز از نفت خام صادراتي ايران به اروپا بود كه 31 درصد صادرات نفت خام ايران (تركيه 8 درصد، ايتاليا 7 درصد، اسپانيا 6 درصد و يونان 4 درصد و...) را شامل مي‌شد. تشدید تحریم‌ها باعث شد که علاوه بر از دست دادن این بازارها، در مجموع عدم‌النفع حدود 400 میلیارد دلاری در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی به کشور تحمیل شود.

- تحولاتی که در اثر تحریم و تشدید آن از سال‌های 2005 به بعد اتفاق افتاد باعث شد که نقش و سهم ایران در بازار جهانی نفت خام در اثر کاهش میزان صادرات کم‌رنگ شود. به‌گونه‌ای که سهم ایران در تامین نفت مصرفی دنیا از سال 1382 لغایت 1391 کاهشی شد و از 05/ 3 درصد در سال 1382 به 26/ 1 درصد در سال 1391 کاهش یافته است. اجرای برجام از سال گذشته باعث شد که تغییر جدی در میزان صادرات نفت خام (صادرات نفت خام براساس محدودیت‌های اعمال شده به یک تا 1/ 1 میلیون بشکه در روز کاهش یافته بود و بازارهای اروپایی و بعضا آسیایی نفت خام ایران از دست رفته بود. اما برجام باعث شد که اولا اینگونه مشتریان مجددا به بازار صادراتی نفت خام ایران اضافه شوند و دوم اینکه میزان صادرات نفت خام کشور در سه ماه اول سال 1395 به حدود 1/ 2 میلیون بشکه و در نیمه دوم سال 1395 به بیش از 4/ 2 میلیون بشکه افزایش یابد) و بهبود برخی از امور مربوط به بخش نفت حاصل شود که افزایش در مقدار صادرات نفت و تغییر قابل توجه در آن، بیمه نفتکش‌ها و تسهیل در امر صادرات نفت، میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی، واریز وجوه حاصل از صادرات نفت به حساب‌های بانک مرکزی و امکان استفاده از آنها (در زمان تحریم درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام در کشورهای خریدار نفت ایران باقی می‌ماند و امکان استفاده از این درآمدها به‌صورت نقد امکان‌پذیر نبود و برای برطرف کردن این مشکل بعضا ایران مجبور بود که به واردات کالاها از این کشورها اقدام کند)، آزاد شدن تجهیزات توقیفی (در این مورد بد نیست بدانیم ایران بعضا تجهیزاتی نظیر کمپرسور از شرکت‌هایی نظیر زیمنس و... برای انجام برخی از پروژه‌های مربوط به صنعت نفت و گاز خریداری کرده بود که اینها به‌دلیل تحریم توقیف شده بودند.

آزاد شدن اینگونه تجهیزات باعث شد در میدان گازی پارس جنوبی که میدانی مشترک است، میزان استخراج گاز ایران افزایش پیدا کند و فاصله ایران از کشور کوچک قطر کمتر و سهم ایران در استخراج گاز از این میدان بیشتر شود. به‌صورتی که از فازهای 12، 15، 16و 17 پارس جنوبي جمعا حدود 160 ميليون مترمكعب در روز به ظرفیت پالایشی و حدود 140 میلیون مترمکعب به ظرفیت تولید گاز کشور اضافه شود و به تبع این وضعیت، سهم برداشت گاز از این میدان نسبت به کل تولید گاز آن از 7/ 38 درصد در سال 91 به 50 درصد در سال 1394 افزایش یابد)، امكان حضور كارشناسان شركت‌هاي خارجي فروشنده كالا در ايران براي راه اندازي تجهيزات (برای برخی از پروژه‌ها از جمله پارس‌جنوبی که تجهیزات حساس به منظور راه‌اندازی آنها خریداری شده بود، با تشدید تحریم امکان حضور کارشناسان شرکت‌های سازنده برای راه‌اندازی وجود نداشت که این مشکل با اجرای برجام حل شد)، آزاد شدن وجوه توقیفی نزد شرکت‌های نفتی (بخشی از درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام نزد شرکت‌های نفتی بلوکه شده بود که این منابع آزاد شدند)، كاهش چشمگير هزينه‌هاي جابه‌جايي پول و دسترسي به تامين‌كنندگان اصلي(تحريم باعث شده بود تا براي جابه‌جايي منابع مالي در بانك‌هاي كشورهاي مختلف، مبالغ زيادي به‌عنوان هزينه نقل و انتقال پرداخت شود. اجرای برجام باعث شد تا هزینه مبادله این چنینی برداشته شود) و دسترسي به تامين‌كنندگان اصلي کالاها و خدمات، قيمت‌هاي رقابتي و كاهش چشمگير هزينه‌ها (اجرای برجام باعث شد که امکان حضور شرکت‌های مختلف ارائه‌دهنده کالاها و خدمات به ایران فراهم شود و این به معنی برطرف شدن انحصار حضور برخی کشورها و شرکت‌های خاص است که این نیز می‌تواند قیمت‌های رقابتی را که زمینه دستیابی به بهره‌وری است را فراهم کند.)