دکتر غلامرضا کشاورز حداد
دانشیار اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف
تقويم، اثر تعيين‌كننده‌اي بر رفتار فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي مردم دارد. در كشور ما دو نوع تقويم شمسي و قمري رسما پذيرفته شده است و بخش عمده‌اي از فعاليت‌هاي اقتصادي و برنامه‌هاي رسمي براساس تقويم قمري شكل مي‌گيرند.
شناخت اثرات اين دو نوع تقويم بر فعاليت‌هاي اقتصادي و نيز سطح قيمت‌ها يكي از موضوعات مهم در تحلیل بازارها است. یکی از مهم‌ترين ويژگي‌هاي تقويم قمري لغزان بودن آن در مقايسه با تقويم خورشيدي است. اين خاصيت، اندازه‌گيري تاثير مناسبت‌های مربوط به آن بر فعاليت‌هاي اقتصادي براساس تقويم خورشيدي را پيچيده مي‌سازد. به‌طور مثال مقدار تقاضاي برخي از اقلام خوراكي در ماه رمضان يا قيمت احشام براي ماه ذي‌حجه افزايش مييابد. از سوي ديگر در طول ماه‌هاي محرم و صفر برخی از فعاليت‌هاي اقتصادي فروكش ميكنند. در تقويم خورشيدي هم مناسبت‌هايي وجود دارند كه تاثير چشمگيري بر مقدار تقاضا و در نتيجه قيمت‌ها دارند، در روزهاي قبل از نوروز تقاضا براي نيروي كار، مواد اوليه و نيز كالاهاي مصرفي افزايش مييابد و در مقابل، فروردين و ارديبهشت؛ ماه‌هاي ركود فعاليت‌هاي اقتصادي و شهريور و مهر ماه هر سال، فصل افزايش قيمت لوازم‌التحرير و كتاب است. بنابراين سطح قيمت‌ها و فعاليت‌هاي اقتصادي در ايران از هر دو تقويم متاثر مي‌شود. در صورت امكان دسترسي به مقدار تقاضا شده براي هر يك از اقلام كالاهاي اساسي، پيش‌بيني مقدار نوسانات ناشي از فصل (اثرات تقويمي) ميتواند با استفاده از تكنيك‌هاي آماری صورت گيرد، ولي داده و روشي براي اندازه‌گيري مقدار تقاضای كالاها و آن هم به‌طور ماهانه در كشور وجود ندارد، بنابراين تمركز بر تحلیل اثرات تقويمي در قيمت كالاهايی منتخب خواهد بود.
نتايج یک پژوهش انجام شده توسط نگارنده نشان می‌دهد كه فصل‌ها و مناسبت‌های مذهبی در قيمت اقلام مورد مطالعه تا چه اندازه مي‌توانند تاثیرگذار باشند. روشن است كه متناسب با اندازه نوسان‌هاي پيش‌بيني شده، نهادهای مربوطه مي‌توانند مداخلات تنظیمی خود را برای كنترل قيمت با استفاده از ابزارهاي اقتصادي نظير واردات و صدور مجوزهاي مختلف و نیز ذخیره‌سازی هنگام اضافه عرضه کالاها، اعمال کنند. بسياري از سري‌هاي زماني مربوط به كسب‌و‌كار و تجارت يك پديده فصلي دارند كه بعد از دوره زماني منظمي تكرار ميشوند، كمترين دوره زماني براي اين پديده تكراري را دوره فصلي مي‌نامند. اين دوره ميتواند به‌صورت چهار ماهه، نيم ساله يا دوازده ماهه باشد. تحليل اثرات فصلي در سري زماني اقتصادي يكي از مهم‌ترين كاربردهاي تحليل سري‌هاي زماني در آمار مدرن است. از آنجا كه برخي از سري‌هاي زماني اقتصادي توسط بانك مركزي و مركز آمار ايران به‌صورت دوره‌اي (اغلب ماهانه) منتشر ميشوند، تحليل اين سري‌ها نه‌تنها از نظر علمي مفید است، بلكه از نظر كاربردي براي تحليل و ارزيابي تصميمات و سياست‌هاي اقتصادي نيز بسيار حائز اهميت هستند. براي مثال، فروش بستني در فصل تابستان، لباس گرم در فصل زمستان، افزايش تقاضا براي آجيل و برخي از مواد خوراكي در آخر اسفند و اول فروردين ماه، افزايش تقاضا براي لوازم‌التحرير مدرسه در مهرماه از جمله پديده‌هايي هستند كه در هر سال تكرار ميشوند كه بعضي از آنها به‌صورت اثرات سه ماهه و برخي ديگر در يك ماهه رخ می‌دهند.
اين نوسان در قيمت‌ها و مقادير مبادله شده انواع كالاها در بازار براساس نظريه بازار ميتواند ريشه در عوامل طرف عرضه يا طرف تقاضاي اقتصاد يا هر دوی آنها داشته باشد. به‌طور مثال، قیمت گوشت مرغ در ماه‌هاي تابستان افزايش مييابد. اين نوسان در قيمت هم ميتواند منشأ طرف تقاضا و هم طرف عرضه داشته باشد. در فصل تابستان به‌دليل افزايش دما ظرفيت تولید مرغداري‌ها كاهش مييابد و از طرف ديگر تقاضا به‌دليل تعطيلات، مراودات خانوادگي و سفرهاي تابستاني افزايش می‌یابد، در نتيجه دو اثر كاهش توليد (عرضه) و افزايش تقاضا به‌طور همزمان در بازار اين محصول وقوع پيدا ميكنند. نتيجه اين كاركرد بازار افزايش فصلي قيمت اين كالا در بازار است. شناسايي اثرات تقويمي و فصلي در داده‌هاي سري زماني جوامع با آيين مسيحيت، يهودي، مسلمان، بودايي و... موضوع تحقيقاتي است كه در باره آنها در نوشتارهای علمی مقالات فراوانی وجود دارد. متغيرهای قیمتی به‌شدت از شرايط بازار و مداخلات دولت در بازار تاثير پذيرفته‌اند. اثرات تقويمي ماه‌هاي شمسي و قمري براي ماه رمضان و ماه‌هاي شمسي به قیمت ثابت ۱۳۸۰ قابل محاسبه است که نتايج اين محاسبات در جدول (۱) آمده است. نتایج مدل‌های اقتصادسنجی سری‌های زمانی دو نوع اثر فصلی را برای ماه‌های سال نشان می‌دهند.
در برخی از ماه‌های سال شمسی قیمت‌ها کاهش می‌یابند و در برخی ماه‌ها قیمت‌ها با افزایش مواجه هستد. میزان اثر قیمتی ماه مبارک رمضان نیز براساس قیمت‌های سال پایه (سال 80) محاسبه شده است. برای مثال همزماني ماه مبارك رمضان با ارديبهشت ماه دو اثر بر قیمت دارد. اثر ماه شمسی موجب کاهش قیمت و اثر ماه مبارک سبب افزایش قیمت شده است. برآیند هر دو اثر افزايش 50 ريالی در هر کیلو قيمت گوشت مرغ را نشان می‌دهد. بيشترين تاثيرگذاري بر قيمت گوشت مرغ همزماني ماه رمضان با ماه‌هاي مرداد و شهريور است كه به‌ترتيب 759 و 728 ريال به‌ازاي هر كيلوگرم است. همين محاسبات ميتواند براي افزايش نرخ ارز و شوك‌هاي هزينه‌هاي توليد صورت گيرد. شيب متغير، روند مثبت و اختلاف معني‌داري از صفر دارد. نتايج به‌دست آمده نشان می‌دهند كه ماه رمضان نقش بيشتري نسبت به سایر ماه‌ها در افزايش قيمت کالای مرغ به‌عنوان یک مثال دارد. از ميان ماه‌هاي شمسي بسته به نوع كالا، بعضي از ماه‌ها اثر مثبت و برخي ديگر اثر منفي در تعيين قيمت دارند. انتخاب مرغ به این دلیل است که بيشترين اثرات تقويمي ماه‌های قمري در قيمت خرده فروشي گوشت مرغ مشاهده مي‌شود ولي در مورد برخی از کالاها مانند تخم مرغ، ماه‌هاي شمسي از تعيين‌كنندگي قیمتی بالاتر برخوردار بوده است.
منبع: روزنامه دنیای اقتصاد - شماره 3805