تئوريسين فقر چگونه ٩٥٠ هزار دلار برنده شد؟
در حالي كه برنده جايزه نوبل اقتصادي سال ٢٠١٥ در ايران فردي نام آشنا به نظر نمي‌رسد و تاكنون هيچ كتابي از او به فارسي برگردانده نشده، اما كارشناسان اقتصادي آشنا به مباحث او، اعتقاد دارند كه قبل از هر چيز اهميت ديتون در تكامل و ارتقايي است كه به شاخه اقتصادسنجي داده و نه گرايش او به چپ يا راست. هر چند كه با تمام تفاسير، كارشناسان او را نئوليبرال نمي‌دانند اما از اينكه او را سوسياليست يا نهادگرا هم خطاب كنند نيز ابا دارند.
اين موضوع به خودي خود البته اتفاق جديدي نيست و در سال گذشته هم مخالفان نوليبراليسم و مكتب شيكاگو توانستند در رقابت براي كسب جايزه نوبل اقتصاد، رقباي جريان اصلي خود را شكست دهند؛ اتفاقي كه نمي‌تواند به بحران اقتصادي سال‌هاي اخير جهان بي‌ربط باشد.
جايزه نوبل اقتصادي امسال به انگس ديتون، اقتصاددان اسكاتلندي- امريكايي داده شد. اين اقتصاددان در آستانه ٧٠ سالگي، پس از آن برنده نوبل اقتصاد شد كه در سال‌هاي گذشته بارها نام او به عنوان يكي از گزينه‌هاي اصلي كسب اين جايزه شنيده مي‌شد اما هر سال از رسيدن به اين موفقيت باز مي‌ماند تا آنكه در سال ٢٠١٥ بالاخره توانست موفق شود. هر چند كه وي در واكنش به دريافت جايزه نوبل، به خبرنگار گاردين گفت: مي‌خواهم بخوابم! ولي به هر حال بعيد است كسي از دستيابي به چنين توفيقي خوشحال نشود. به‌ويژه آنكه جايزه نوبل اقتصاد در هر سال بيشتر به دو اقتصاددان تعلق مي‌گرفت اما وي توانست به تنهايي اين جايزه را به دست آورد.
جايزه نوبل اقتصادي براي نخستين بار در سال ١٩٦٨ و در سيصدمين سالگرد تاسيس بانك مركزي سوئد بنيانگذاري شد و نخستين جايزه خود را سال بعد به دو اقتصاددان آلماني و نروژي داد. ارزش جايزه نوبل اقتصاد هشت ميليون كرون سوئد، معادل ٩٥٠ هزار دلار است كه از طرف بانك مركزي سوئد پرداخت مي‌شود.
ديتون متولد اسكاتلند است و در سال‌هاي گذشته در دانشگاه بريستون، كمبريج و بريستول به تدريس اقتصاد پرداخته است. بر اساس اعلام كميته علوم اقتصادي نوبل دستاوردهايي كه اين استاد بريتانيايي را سزاوار دريافت اين جايزه كرده، حول محور سه سوال اساسي مطرح شده است:
مصرف‌كنندگان چگونه هزينه‌هاي‌شان را ميان كالاهاي مختلف تقسيم مي‌كنند؟
از درآمدافراد جامعه چقدر خرج و تا چه ميزان پس‌انداز مي‌شود؟
بهترين معيارها براي سنجش و تحليل رفاه و فقر چيست؟
به گفته اين كميته تحقيقات آقاي ديتون «اهميت مشكلات غيرمنتظره‌اي را گوشزد مي‌كند كه در مقايسه ميزان فقر در بازه زمان و مكان ممكن است پيش بيايد.»
با تمام اينها از آن‌جايي كه اين اقتصاددان اسكاتلندي- امريكايي، عمده تحقيقات خود را بر سلامت، رفاه و توسعه اقتصادي متمركز كرده، بسياري تصور مي‌كردند كه او يك سوسياليست يا نهادگرا است، در حالي كه چنين نيست و وي بيش از آنكه در حوزه مكاتب اقتصادي فعال باشد، بيشتر تلاش كرده تا بتواند در حوزه اقتصادسنجي فعاليت كند. به همين خاطر نمي‌توان به‌راحتي ادعا كرد كه او به طيف چپ اقتصاددانان گرايش دارد، يا طيف راست آن. در اين باره خود ديتون هم همواره جانب احتياط را رعايت كرده و از اظهارنظر رسمي در اين باره سرباز مي‌زند. هر چند در يكي از آخرين اظهارنظرهاي خود درباره اينكه آيا معضل فقر روزي به پايان خواهد رسيد، گفت: بله، اما نمي‌توانم كوركورانه خوشبين باشم. هم‌اكنون شمار قابل‌توجهي از مردم در فقر به سر مي‌برند و مشكلاتي جدي، سلامت بزرگسالان و كودكان جهان را تهديد مي‌كند.
تاكيد ديتون اين است كه فقر مساله جدي است
در همين باره حسين راغفر، اقتصاددان و استاد دانشگاه، به «اعتماد» گفت: فعاليت‌هاي انگس ديتون بيشتر در بخش اقتصاد خرد و مصرف خانوار است. وي تلاش كرده تا در حوزه اندازهگيري شفافيت در حوزه اقتصادي گام‌هايي بردارد.
راغفر افزود: ديتون در دهه ٧٠ ميلادي كارهاي جدي خود را با موئل بائر آغاز كرد و در دهه ٨٠ ميلادي هم كتابي با عنوان «اقتصاد و رفتار مصرف‌كننده» به بازار عرضه كرد. وي همچنين در ادامه سال‌هاي عمر خود هم به مطالعات اقتصادي روي خانوارها دست زد و درنتيجه تلاش‌هاي اين اقتصاددان ابزارهاي اندازهگيري اقتصادي رشد كرد و دقيق‌تر شد.
استاد دانشگاه الزهرا با اشاره به تحقيقات متعدد برنده جايزه نوبل سال ٢٠١٥ تصريح كرد: او تلاش كرد مساله فقر را از طريق ابزارهاي ديگري نجات دهد. در مجموع مي‌توان ديتون را اقتصادداني فني دانست كه در سال‌هاي اخير زاويه بيشتري با نوليبراليسم و اقتصاد جريان غالب پيدا كرده چرا كه مباحثي را مطرح كرده كه مستقيما ناشي از سياست‌هاي سرمايه‌داري جهاني است. وي بارها بر اين مساله تاكيد كرده كه مساله فقر، مساله‌اي جدي است. ابزارهايي كه او به اقتصاددانان داده براي اندازهگيري روش‌ها اندازهگيري مهم است و درمقابل هم جهان تك‌قطبي سرمايه‌داري چيزي جز مصيبت براي بشر به ارمغان نياورده است.
وي ادامه داد: در شرايط كنوني كه جهان در آن قرار دارد نمي‌توان نسبت به جريان اصلي اقتصاد يا همان نوليبراليسم بي‌تفاوت بود. متاسفانه در سال‌هاي گذشته با سيطره تبليغاتي سرمايه‌داري و فروپاشي شوروي و بلوك شرق، در ايران هم جريانات نوليبرالي پيدا شدند كه به‌دنبال راهي مي‌روند كه سال‌ها قبل كشورهاي ديگر رفتند و سراب بودن آن عيان است. در كنار اين افراد، هر گاه بعد از دوران جنگ سياست‌هاي تعديل ساختاري كه توسط دولت‌ها به اجرا در مي‌آمدند با مقاومت‌هاي مردمي روبه‌رو مي‌شد شاهد دفاع صندوق بين‌المللي پول و بانك جهاني از اقدامات دولت بوديم و يكي از شنيع‌ترين موضع‌گيري‌ها را چند سال قبل و در دوره دولت دهم رييس صندوق بين‌المللي پول انجام داد. او درباره برنامه هدفمندي يارانه‌ها در ايران گفته بود كه اين برنامه يكي از موفق‌ترين برنامه‌هاي اقتصادي‌اي بوده كه اجرا شد و كشورهاي ديگر هم بايد در اين زمينه از ايران الگو بگيرند.
اين اقتصاددان با انتقاد به برخي اساتيد دانشگاه و كارشناسان اقتصادي، رفتار اين افراد را غير قابل قبول و به ضرر مردم خواند. وي با اشاره به برخي نشريات و رسانه‌ها گفت: ده‌ها نشريه، ماهنامه، شبكه ماهواره‌اي و رسانه‌هاي ديگر به‌راه افتادند كه يكسره به تبليغات دروغين به نفع نوليبراليسم دست مي‌زنند.
نقطه قوت ديتون ارتباط رفتار مصرفي با مسائل فقر و رفاه است
علي اكبر خسروي نژاد، استاد دانشگاه، درباره فعاليت‌هاي فكري ديتون به «اعتماد» گفت: او سال‌ها است در حوزه رفتار مصرف‌كننده كار مي‌كند. يعني از دهه ٦٠ ميلادي تاكنون چندين كار برجسته در اين حوزه انجام داده است. بحث آقاي ديتون در عمده تاليفاتش اين‌طور است كه براي تحليل رفتار مصرف‌كننده در سطح كلي بايد به سطح رفتار خانوار و رفتار فردي توجه كرد. يعني درواقع تحليل در سطح كلان به تنهايي كافي نيست و بايد از طريق اقتصاد خرد بسياري از مسائل را خرد و حل كرد. ارتباط سطح خرد و كلان اقتصاد از اضافات علمي اين اقتصاددان است كه ماحصل سال‌ها كار وي در اين حوزه است.
استاد دانشگاه آزاد ادامه داد: علاوه بر اين از لحاظ كاركرد او نه تنها نظريه‌پرداز است بلكه عملگرا هم بودند. به اين معنا كه وي نه تنها رفتارهاي مصرف‌كننده را در سطح خرد مورد بررسي قرار مي‌داد بلكه به سطح كلان هم مي‌آمد. او به همين هم كفايت نكرد و در برخي موارد در سطح سياستگذاري هم حضور داشت كه به همين خاطر مدتي در بانك جهاني فعاليت مي‌كرد. همچنين با پروفسور مولبر در اوايل دهه ٨٠ مقاله‌اي نوشتند كه به معرفي سيستم تقاضايي نسبتا ايده‌آل رسيده بود. اين مقاله بسيار مورد استقبال قرار گرفت به‌طوري‌كه بعد از آن، اقتصاددانان ديگر مدل فوق را مورد استفاده قرار دادند.
اين اقتصاددان گفت: در سال ١٩٩٢ كتاب «درك مصرف» توسط اين برنده نوبل اقتصادي منتشر شد كه در آن بررسي رابطه مصرف جمعي و رفتار فردي را تحليل مي‌كند. مباحثي مانند سبد دارايي در اين كتاب به‌شدت مورد توجه بود. در سال ١٩٩٨ هم كتاب «بررسي تحليلي رفتار خانوار» به رشته تحرير درآمد كه در آن هم نظام آماري بودجه خانوار مورد بحث قرار مي‌گيرد. اين كتاب توسط بانك جهاني انتشار يافت.
خسروي‌نژاد اشاره كرد كه پژوهش‌هاي ديتون كه عمدتا در كشورهاي جهان سوم مورد بررسي قرار گرفته كمك كرد تا نظام‌هاي آماري ارتقا پيدا كنند.
وي افزود: نكته متمايز كارهاي ايشان ارتباط رفتار مصرفي با مسائل فقر و رفاه است.
استاد دانشگاه آزاد تهران مركز در پاسخ به اين سوال كه برنده نوبل اقتصادي سال ٢٠١٥ به كدام مكتب فكري اقتصاد گرايش دارد، گفت: من گرايش خاصي در آثار او به مكاتب مختلف نمي‌بينم و نه مي‌توانم او را سوسياليست و نه مي‌توانم ليبرال بنامم. درواقع من دريافتي از گرايش او به جريانات مرسوم اقتصادي نديدم، در حالي كه از سال ١٣٦٧ كه دانشجوي كارشناس ارشد بودم با او آشنا شدم و به همين خاطر اساسا گرايش به مكتب خاصي از طرف اين اقتصاددان بريتانيايي- امريكايي نمي‌بينم.
وي افزود: البته من در مطالعات خود عموما افراد را دسته‌بندي نمي‌كنم و برايم اهميتي ندارد كه يك انديشمند چه جهت فكري دارد، به همين خاطر خيلي در اين مورد نمي‌توانم صحبت كنم. هر چند كه برخي اقتصاددانان هم هستند كه مشخصا يك گرايش مشخص فكري دارند و به همين خاطر ترجيح مي‌دهم در اين حوزه اظهارنظر نكنم. آنچه در كارهاي او مشخص است، مسير توسعه در آراي او عميق‌تر از كارهاي ديگران است، زيرا وقتي از سطح كل به سطح جز مي‌آيد و مسائلي مانند فقر و رفاه را بررسي مي‌كند و به يك بررسي تطبيقي دست مي‌زند، بسيار اين حوزه را پيش برده است. يكي از دلايلي كه او مستحق اين جايزه بوده، تكامل بحث‌هاي توسعه‌اي در حوزه‌اي مانند فقر بوده است.
منبع: اعتماد