پوشش تسهیلاتی کسب‌وکارهای خرد در جهان چگونه است؟
پایش کسبوکار نشان از آن دارد که «مشکلات دریافت تسهیلات»، نامساعدترین مولفه ارزیابی فضای کسبوکار است. دولت‌ها در سایر کشورهای دنیا برای حمایت از SMEها، بسته‌های حمایتی ارائه می‌دهند. «تضمین‌های ویژه و وام برای شروع فعالیت»، «ایجاد بانک‌های مختص بنگاه‌های کوچک»، «توصیه‌های کسبوکار»، «معافیت یا تعویق در پرداخت مالیات»، «واسطه‌گری اعتباری بین بنگاه و بانک» و «پرداخت یارانه نرخ بهره» از جمله روش‌های حمایت از بنگاه‌های کوچک هستند.
سلسله گزارش‌های پایش کسبوکار که طی 17 دوره در بازوی پژوهشی مجلس انجام شده، نشان می‌دهد که «مشکل دریافت تسهیلات از بانک‌ها»، نامساعدترین مولفه ارزیابی فضای کسبوکار به خصوص در بنگاه‌های کوچک و متوسط معرفی شده است. شکاف مالی بین بنگاه‌های کوچک و متوسط و بانک‌ها در اغلب بازارهای مالی دنیا وجود دارد، اما این شکاف در ایران بسیار بیشتر از سایر کشورهای توسعه‌یافته است.
وجود این شکاف، رشد و گسترش بنگاه‌های کوچک و متوسط را در کشور دچار مشکل می‌کند و این سازوکار باعث می‌شود تا فقط بنگاه‌های بزرگ در بازار باقی بمانند. حضور پررنگ بنگاه‌های بزرگ اقتصادی منجر به تاثیرپذیری مضاعف فضای کسبوکار کشور از شوک‌های اقتصادی می‌شود. این فرآیند به دلیل عدم انعطاف بنگاه‌های بزرگ در برابر شوک‌های اقتصادی رخ می‌دهد و این در حالی است که رشد بیشتر بنگاه‌های کوچک و متوسط در فضای کسبوکار کشور، انعطاف‌پذیری و عکس‌العمل مناسب در برابر شوک‌های اقتصادی را امکان‌پذیر خواهد کرد.
براساس گزارشی که از سوی دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس تدوین شده (دانلود pdf)، اولین قدم برای پرداختن به مشکل تامین مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط داشتن اطلاعات آماری از وضعیت تامین مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط است که متاسفانه در کشور این آمار موجود نیست. این در حالی است که بانک جهانی و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، شاخص‌های متعددی را برای رصد جریان مالی کشورها تدوین کرده‌اند. 13 شاخص ارزیابی وضعیت تامین مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط که از طرف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه تدوین شده است، به شرح جدول است. در ایران اما ساختار هدفمند و منسجمی برای حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط وجود ندارد و سازمان‌هایی به‌صورت مجزا زیر نظر وزارتخانه‌های «صنعت، معدن و تجارت»، «تعاون، کار و رفاه اجتماعی» و «جهادکشاورزی» به ارائه خدماتی به بنگاه‌های کوچک و متوسط مشغولند. سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی و صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری بنگاه‌های کوچک، اصلی‌ترین سازمان‌های حمایتگر بنگاه‌های کوچک و متوسط در کشور هستند. مطابق ارزیابی‌ها، دولت‌ها در کشورهای مختلف برای حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط، بسته‌های حمایتی ارائه می‌کنند. این راهکار به‌عنوان یکی از ابزارهای حمایت مالی دولت، به خصوص پس از بحران مالی سال 2008 میلادی بسیار موثر بوده است. براساس گزارش OECD مهم‌ترین بسته‌های حمایتی برخی از کشورها در 10 عنوان قابل طبقه‌بندی است.
1- افزایش تسهیلات دارای ضمانت از طرف دولت: این بسته حمایتی در کشورهایی چون آمریکا، انگلستان، ترکیه، تایلند، سوئیس، سوئد، اسپانیا، اسلوونی، اسلواکی، صربستان، روسیه، پرتغال، نروژ، هلند، مکزیک، کره‌جنوبی، ایتالیا، ایرلند، مجارستان، یونان، فرانسه، فنلاند، دانمارک، جمهوری چک، کلمبیا، شیلی، کانادا، بلژیک و اتریش به‌کار گرفته شده است.
2- تضمین‌های ویژه و وام برای شروع فعالیت: از این بسته حمایتی در کشورهای اتریش، کانادا، دانمارک، مکزیک، هلند، صربستان و انگلستان استفاده شده است.
3- تضمین‌های دولتی برای صادرات: این تضمین نوع دیگری از حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط است که در کشورهای سوئد، اسپانیا، نیوزیلند، هلند، کره‌جنوبی، مجارستان، فنلاند، دانمارک، جمهوری‌چک، کلمبیا، کانادا، بلژیک و اتریش از آن استفاده شده است.
4- اعطای وام از طرف دولت: کشورهای انگلستان، ترکیه، سوئد، اسپانیا، اسلوونی، اسلواکی، صربستان، پرتغال، نروژ، کره‌جنوبی، ایرلند، مجارستان، یونان، فرانسه، فنلاند، جمهوری چک، کلمبیا، شیلی، کانادا، بلژیک و اتریش از جمله کشورهایی هستند که از این روش استفاده کرده‌اند.
5- پرداخت یارانه نرخ بهره: انگلستان، ترکیه، اسپانیا، روسیه، پرتغال، مجارستان، یونان و اتریش، هشت کشوری هستند که از این نوع بسته حمایتی استفاده کرده‌اند.
6- سرمایه‌گذاری، پشتیبانی کسبوکار و تامین مالی مشترک: استفاده از این روش در کشورهایی چون نیوزیلند، انگلستان، ترکیه، سوئد، اسپانیا، پرتغال، نروژ، هلند، مکزیک، ایرلند، مجارستان، یونان، فرانسه، فنلاند، دانمارک، شیلی، کانادا، بلژیک و اتریش ثبت شده است.
7- ایجاد بانک‌های مختص بنگاه‌های کوچک و متوسط: این روش در ایران هنوز اجرایی نشده است، اما در کشورهایی چون جمهوری چک، فرانسه، پرتغال، روسیه و انگلستان وجود دارد.
8- توصیه‌های کسبوکار و مشاوره: اتریش، کلمبیا، دانمارک، فنلاند، هلند، نیوزیلند و سوئد از جمله کشورهایی هستند که از این توصیه‌ها بهره گرفته‌اند.
9- معافیت یا تعویق در پرداخت مالیات: از این روش در کشورهایی چون بلژیک، فنلاند، ایتالیا، نیوزیلند، نروژ، اسپانیا، سوئد و ترکیه به منظور حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط استفاده شده است.
10-واسطه‌گری اعتباری بین بنگاه و بانک: در کشورهای بلژیک، فرانسه، ایرلند، نیوزیلند و اسپانیا از این روش استفاده می‌شود.
با توجه به این موارد می‌توان گفت در ایران که عمده تامین منابع مالی بر دوش بانک‌ها است، باید این نکته را در نظر گرفت که نقش بانک‌ها فراتر از موضوع تامین منابع مالی و اعطای تسهیلات به بنگاه‌های کوچک و متوسط تعریف شود. در واقع بانک‌ها می‌توانند روش‌ها و ابزارهایی را در ارائه خدمات غیراعتباری به بنگاه‌های کوچک و متوسط ابداع کرده و اولویت را به ارائه خدمات غیراعتباری در کنار اعطای تسهیلات به این دسته از مشتریان اختصاص دهند. از جمله این خدمات غیراعتباری می‌توان به قراردادهای متقابل خرید کالا و خدمات و ارائه خدمات مشاوره‌ای اشاره کرد. این خدمات می‌تواند در کاهش ریسک اعطای اعتبار به بنگاه‌های کوچک و متوسط تاثیرگذار باشد. در واقع در شرایطی که کشور با بیکاری و رکود مواجه است، توجه به کسب‌وکارهای خرد، کوچک و متوسط به‌عنوان محور اصلی رونق تولید و خلق فرصت‌های شغلی در فضای کسبوکار کشور ضروری است. این امر زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که بدانیم در جهان تحولی اساسی در فعالیت‌های اقتصادی، با فاصله گرفتن از بنگاه‌های بزرگ و فعال شدن بنگاه‌های کوچک و متوسط در حال وقوع است. از سوی دیگر، براساس تجربه موفق کشورها در ایجاد و حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط، تدوین استراتژی توسعه بنگاه‌های کوچک و متوسط باید براساس یک سازوکار روشن و کارآ بین حاکمیت و فعالان بازار مالی کشور شکل بگیرد.
