شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی طی 42 ماه گذشته کمترین درصد تغییر ماهانه را داشته است. برهمین اساس علیرضا مقتدایی، مدیرکل آمار اقتصادی بانک مرکزی، طی مصاحبه‌ای کوتاه به تشریح اجزای موثر در محاسبات شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی با تاکید بر ارقام دی‌ماه پرداخت که در ادامه این توضیحات را می‌خوانید:

لطفا در مورد محاسبات شاخص تورم توضيح دهيد.

سوال بسيار کلي است. محاسبات شاخص بهاي کالاها و خدمات مصرفي يک فرآيند بسيار پيچيده دارد.  فرض کنيد 385 قلم کالا به عنوان نماينده اقلام سبد مصرفي خانوارهاي کشور در سال پايه تعيين شده است. ضريب اهميت هرکدام از اين اقلام در شاخص در سطح کل کشور از ميانگين موزون ضرايب اهميت در کل استان ها به دست مي آيد. يعني به عبارت ديگر، ما 31 سبد استاني داريم که با توجه به ملاحظات تکنيکي اين 385 قلم کالا يا خدمت در همه استانها به عنوان اقلام سبد حضور دارند ولي ضريب اهميت آنها مي تواند از عدد صفر تا 100 باشد.البته 100 که غير ممکن است ولي صفر نه. يعني مي تواند يک قلم خاص در يک استان ضريب نداشته باشد (ضريب آن صفر باشد) در کل براي کشور يک سبد ملي که مشخصات فني سبد CPI را داشته باشد، انتخاب مي کنيم.

وزن هر قلم در سال پايه در هر شهر و استان مشخص است . پس با انجام قيمت گيري در هر شهر مي‌توان شاخص قيمت را براي آن شهر هم محاسبه کرد اما از آن جا که تعداد نمونه هاي بودجه خانوار براساس استان بهينه شده است، ارجح آن است که  شاخص را در استان محاسبه کنيم يعني در ابتدا جمع موزون شاخص در هر قلم براي هر استان محاسبه مي شود و پس از آن سرگروه مربوطه و درنهايت شاخص کل قيمت استان محاسبه خواهد شد. ولي اگر بخواهيم شاخص قيمت يک قلم کالا را محاسبه کنيم ابتدا همان قلم را در استان محاسبه مي کنيم و با به دست آوردن جمع موزون در استان ها به جمع موزون کل کشور مي رسيم. مي توان گفت يک ماتريس چند بعدي است و درنهايت، به شاخص قيمت در يک ماه منجر خواهد شد.

چنانچه اين شاخص قيمت کل  را بر همين مقدار در ماه قبل تقسيم کنيم، درصد تغيير شاخص نسبت به ماه قبل به دست مي آيد يعني درصد تغيير نسبت به ماه قبل برابر است با ميانگين موزون ضريب اهميت و تغييرات قيمت کل اقلام تقسيم بر مقدار مشابه در ماه قبل. چنانچه اين عدد را بر عدد شاخص ماه مشابه سال قبل تقسيم کنيم درصد تغيير نسبت به ماه مشابه سال قبل يا همان درصد تغيير نقطه به نقطه به دست مي آيد. در بعضي متون به آن تورم نقطه به نقطه هم گفته مي شود که ما ترجيح مي‌دهيم از اين اصطلاح استفاده نکنيم و نبايد با نرخ تورم اشتباه گرفته شود.

چنانچه عدد شاخص را در دوازده ماه متوالي جمع کرده و بر مقدار مشابه آن در دوازده ماه متوالي قبل  آن تقسيم کنيم، نرخ تورم حاصل مي گردد.

البته فرآيند، به اين سادگي که بيان شد، نيست. يکي از مهم ترين کارها در اين زمينه جمع‌آوري قيمت ها با پوشش زماني مناسب در طول ماه است به طوري که مسيرهاي قيمت گيري طوري انتخاب و اصلاح شوند که قيمت هاي مختلف در تمام روزهاي سال و در پوشش جغرافيايي متناسب داشته باشيم .

از طرف ديگر،کارشناسان مجرب آمار موضوعي تلاش مي‌کنند تا بتوانند اثر کيفيت را از داخل قيمت اقلام طوري احصاء کنند که قيمت اقلام با کيفيت هاي مشابه و همگن در دو دوره متوالي مقايسه شوند. به عبارت ديگر، ابتدا بايد اطمينان حاصل شود که اين دو قيمت که قرار است با هم مقايسه شوند مربوط به يک کالا هستند و قيمت يک کالا را با قيمت کالايي که از لحاظ کيفي اختلاف معني داري با کالاي قبل دارد، مقايسه نکنيم. اين فرآيند در حوزه محاسبات CPI از اهميت ويژه اي برخوردار است و متون علمي مربوطه همواره بر آن تاکيد مي کنند و اين تذکر را مي دهد که از اشتباه محاسباتي اجتناب گردد.

آيا مي شود در مورد درصد تغيير 3/0 درصدي شاخص کل نسبت به ماه قبل که در دي ماه اتفاق افتاد، توضيح دهيد؟

فکر مي کنم از نظر فني پاسخ سوال شما را داده ام اما چنانچه بخواهيد درصد تغيير 3/0 درصدي را آناليز کنم، بايد وارد ريز محاسبات بشوم. ببينيد؛ تغييرات شاخص قيمت گروه هاي اصلي شاخص کل که در طبقه بندي COICOP در نظر گرفته شده است در جداولي که در اختيارتان قرار داده ام آمده است.

همان طور که ملاحظه مي شود، گروه خوراکي ها و آشاميدني ها که از ضريب اهميت بالايي برخوردارند   3/0 درصد کاهش داشته است. برخي از اقلام و گروه ها نسبت به ماه قبل افزايش و برخي کاهش داشتند  ولي اثر کاهش ها بيش از افزايش ها بوده است ليکن شاخص گروه خوراکي ها و آشاميدني ها  با کاهش مواجه شده است. براي مثال برخي از اقلام و زير گروه هاي مهم به شرح جداول 3و2  تغيير کرده اند :

همان طور که مي بينيد،کاهش قيمت سبزي ها نسبت به ماه قبل اثر افزايش شاخص قيمت برخي از اقلام خوراکي را خنثي کرده و شاخص کل گروه خوراکي ها و آشاميدني ها  را با 3/0 درصد کاهش مواجه نموده است. افزايش حدود 9 درصدي قيمت نان مربوط به باقي مانده افزايش قيمت نان از دهه دوم آذرماه بوده که در دي ماه ظاهر شده است. افزايش قيمت نان حدود 19 درصد شاخص نان را در آذر ماه افزايش داد.

البته ساير زير گروه هاي اقلام غير خوراکي و آشاميدني هم تغييراتي داشته اند که برآيند اثرات گروه هاي دوازده گانه مذکور، شاخص کل را معادل 3/0 درصد افزايش داده است به افزايش برخي از اقلام و زير گروه هاي غير خوراکي در جداولي که در اختيارتان گذاشتم، اشاره شده است.

از آنجايي که گروه مسکن، آب، برق و گاز و ساير سوخت‌ها که داراي ضريب اهميت بالايي در شاخص است داراي تغييرات قابل ملاحظه اي در دي ماه نبود، شاخص کل به تبع اين گروه مهم و تاثيرگذار  بر نرخ تورم، جابجايي زياد نداشت.