محمد باقرزاده در شرق نوشت: کمی بالاتر از میدان‌ ولی‌عصر در پایتخت ایران ایستاده و پشت سر هم فریاد می‌زند که «پسته ارزون شب یلدا» و همین چند کلمه را پشت سر هم تکرار می‌کند؛ «محمدحسین» بخشی از محصول کشاورزی سالش در سیستان‌وبلوچستان را درست در آستانه شب یلدا به تهران آورده و در بسته کوچک ۱۰۰ و ۲۰۰ گرمی می‌فروشد؛ اما آن‌طور که خودش می‌گوید تا حوالی ظهر دشت چندانی نداشته است: «شاید باورتون نشه؛ اما تا الان که ساعت یک ظهره من دشتی نداشتم و کمتر از ۷، ۸ بسته فروختم؛ یعنی کمتر از یک کیلو. قیمت بسته صدگرمی ۴۰ هزار و ۲۰۰ گرمی هم ۷۵ هزار تومانه؛ اما بازار اصلا خوب نیست». اگرچه بخش وسیعی از پسته ایران از کرمان می‌آید؛ اما چندسالی است که در بخش‌هایی از سیستان‌و‌بلوچستان هم باغ‌های پسته شکل گرفته و حالا بخشی از این محصول به تهران رسیده است. آن‌طور که این کشاورز دست‌فروش می‌گوید، بخش وسیعی از محصولات کشاورزان در همان هفته‌ها و ماه‌های اول برداشت، به افرادی خاص فروخته می‌شود و شاید همین افراد هم عامل گرانی این‌ روزهای بازار پسته باشند: «سمت ما اکثر مردم پسته‌ها رو همون موقع می‌فروشن اونم با قیمت کیلویی حدود ۸۰، ۹۰ هزار تومان و حتی کمتر. اینکه الان قیمت پسته این‌جور شده، ربطی به کشاورز نداره. کارش برای ماست و سودش برای یه گروه دیگه. خود من اما دو ساله که بخشی از محصول‌مون را نگه می‌دارم و قبل یلدا یا عید دست‌فروشی می‌کنم. البته امسال واقعا فروشی نداشتم و انگار مردم طلسم شدن. کسی نمی‌خره». مشابه این سخنان را فروشندگان مغازه‌ها هم مطرح می‌کنند و از کاهش شدید فروش خود در آستانه یلدای امسال می‌گویند. «علی» یکی از فروشندگان آجیل و خشکبار در خیابان جمهوری است که می‌گوید تعداد زیادی از همکارانش در ۷، ۸ ماه گذشته مغازه خود را بستند یا اینکه تغییر کاربری دادند: «مردم فکر می‌کنن سود این گرونی به جیب ما می‌ره و توی همین چند روز با کلی آدم بحثم شد. می‌گن چرا پسته و آجیل این‌قد گرونه اما نمی‌دونن که سود ما نهایتا ۱۰ درصده. هرچی هم می‌گیم بابا قیمت خرید ما هم همین‌قدر بالا رفته قبول نمی‌کنن». او می‌گوید گرانی بازار آجیل و خشکبار هم مانند دیگر محصولات است؛ اما مردم بیش از هر چیز آجیل را از سفره و برنامه خود حذف کردند: «بالاخره ما هم توی همین شهر زندگی می‌کنیم. از گوجه تا شیر تا برنج تا لاستیک خودرو هم عجیب‌و‌غریب قیمت‌شون بالا رفته و پسته و آجیل هم مثل بقیه ولی بحث اینه که برنج و گوجه و روغن برای مردم ضروریه؛ اما زورشون دیگه به آجیل نمی‌رسه. مگه روغن یا پنیر قیمتش عجیب بالا نرفته؟ پسته هم مثل همینا. توی همین جمهوری و همین دور و اطراف حداقل 10، 12 مغازه آجیل و خشکبار جمع شده؛ چون خریدار نیست. مردم ندارن و فشار اقتصادی واقعا بالاست. باید فروشنده باشی تا بدونی شرایط مردم چقدر تغییر کرده». نشستن پای سخنان مردم آن‌ هم دهک‌های پایین مالی، قصه‌ای است پر آب‌ چشم و تقریبا با هر کسی که سر صحبت باز می‌شود، از فهرست حذف‌شده‌های برنامه زندگی‌اش می‌گوید. یکی از حذف میوه می‌گوید و یکی هم گوشت و آجیل و ده‌ها مورد دیگر که تا همین چند سال پیش در سفره و برنامه زندگی مردم جا داشتند. تورم کم‌سابقه، فشار کرونا و مصائب ناشی از این ویرس همه‌گیر، تحریم، ضعف مدیریت و ده‌ها مورد دیگر شرایط بخش وسیعی از جامعه ایران را به جایی رسانده که حالا و در آستانه شب چله از خالی‌بودن سفره‌ها می‌گویند؛ این جمع‌بندی و گلایه‌ها را البته می‌توان در اعداد و ارقام رسمی هم دید و نرخ تورم، ضریب جینی و ده‌ها شاخص دیگر آشکارا می‌گوید که بخشی از مردم ایران امسال نمی‌توانند سفره پررنگی در شب‌ چله بچینند. فارغ از این آمار رسمی اما قیمت میوه و آجیل شب یلدا چگونه است؟
 فروش آجیل کمتر از یک‌چهارم سال گذشته
یلدای سال گذشته بسیاری از استان‌های ایران در شرایط قرمز کرونایی بود و به‌همین‌دلیل هم این رسم باستانی به‌ شدت و حدت کمتر برگزار شد؛ شرایطی که دورهمی‌ها باید کاهش می‌یافت و همین‌طور هم بود؛ اما امسال اطلاعات رسمی می‌گویند که تعداد مناطق در شرایط قرمز کرونا صفر است و واکسیناسیون آثار مثبت خود را نشان داده؛ اما به نظر می‌آید حالا نه کرونا بلکه شرایط اقتصادی چله‌نشینی را برای خانواده‌های فراوانی سخت کرده است. این‌طور که «مصطفی احمدی»، رئیس اتحادیه آجیل و خشکبار تهران، هم به «شرق» می‌گوید میزان فروش آجیل شب چله امسال کمتر از یک‌چهارم سال گذشته است و این در حالی است که سال گذشته شرایط کرونایی هم وخیم بوده است. به عبارت ساده‌تر اگرچه امسال همه‌گیری این ویروس عالم‌گیر کاهش یافته؛ اما فشار اقتصادی میزان خرید مردم را به‌شدت کاهش داده است. درباره قیمت آجیل احمدی می‌گوید: «ما قیمت مصوبی نداریم و هر فروشنده متناسب با فاکتور خرید می‌تواند با ۱۰ درصد سود بفروشد؛ اما برای شب یلدا قیمت مصوب تعیین می‌کنیم که همه مردم بتوانند آجیل به سفره‌های خود ببرند؛ ولی با همین قیمت مصوب هم شرایط چندان مساعد نیست». او درباره قیمت مصوب آجیل شب یلدا هم می‌گوید: «کف قیمت آجیل شب یلدا ۱۵۰ و سقف هم ۲۵۰ هزار تومان است؛ البته در‌صورتی‌که باسلوق در این آجیل باشد. در حالت بدون باسلوق قیمت هم از ۱۸۰ تا ۲۷۵ هزار تومان است. این آجیل ترکیبی از ۱۰، ۱۲ مورد مشخص است که هرکدام با فرمولی مشخص در کنار هم قرار می‌گیرند»؛ اما قیمت بازار فراتر از این اعداد است. چرا؟ احمدی در پاسخ به این پرسش هم می‌گوید: «بعضی جاها به درخواست مشتری مقدار و درصد هر‌کدام را تغییر می‌دهند که قیمت هم بالاتر می‌رود». یکی از نکات مهم سخنان رئیس اتحادیه آجیل و خشکبار تهران کاهش شدید میزان فروش است: «فروش آجیل و خشکبار در این ۱۰ سال، سال به سال کمتر شده و امسال نسبت به سال گذشته فروش‌مان یک‌چهارم شده است. سال گذشته ما در حدود ۷، ۸ ماه به‌شدت آسیب دیدیم (کل صنف)؛ اما در شب چله وضعیت آجیل و خشکبار بهتر شد؛ ولی امسال نسبت به سال گذشته فروش به‌شدت کاهش یافته است».
سقف قیمت انار حدود ۶۰ هزار تومان
در چله‌نشینی ایرانیان اما انار و هندوانه جای خاصی دارند و یلدا با این میوه‌ها تعریف می‌شود که امسال در این بخش از سفره یلدایی هم شرایط چندان مساعد نیست. «اسدالله کارگر»، رئیس اتحادیه فروشندگان میوه و سبزی تهران، هم دراین‌باره به «شرق» می‌گوید که میزان فروش امسال به‌شدت کمتر از سال‌های گذشته است: «قیمت خرید اعضای صنف ما در سال ۹۸ به این صورت بود که هندوانه بین هزار تومان تا سه هزار تومان بوده؛ اما الان کف قیمت سه‌ونیم است و میانگین هشت هزار تومان است. البته فاکتور ۹هزارتومانی هم خرید از میدان داریم که سود تصویب‌شده هم به آن اضافه می‌شود؛ اگر بیشتر از این باشد، دیگر تورم نیست و عملا گران‌فروشی است». در میوه‌فروشی‌ها هم اما قیمت بسیار بالاتر از این اعداد است؛ ریشه این گران‌فروشی از کجا می‌آید؟ کارگر در پاسخ به این پرسش هم می‌گوید: «اتحادیه تولیدکننده نیست و مشکلی هم در نظارت ندارد؛ اما وقتی فردی هندوانه را ۹ هزار تومان می‌خرد، چه کاری می‌تواند انجام دهد؟ امروز قیمت هندوانه در بازار و میدان ۹ تا ۹ونیم هزار تومان بوده‌ است که البته به نسبت کیفیت قیمت هم بالاتر می‌رود. ما گفتیم سود ۳۵ درصدی را برای هندوانه به ۲۰ درصد برسانید و حتی فروشنده‌های داوطلب هم داشتیم که کمتر هم بفروشند؛ یعنی کمتر از سود مصوب. هدف این است که قدرت خرید مردم در این یک شب بیشتر شود». آن‌طور که کارگر می‌گوید، میزان فروش میوه‌های شب‌ یلدایی هم در این سال‌ها، سال به سال کاهش یافته است: «۱۰ سال پیش خرید ما بسیار بیشتر بود؛ چون استقبال فراوان بود تا اینکه در یکی، دو سال گذشته به دلیل کرونا و تأکید به کم‌کردن دورهمی این مسیر کاهش یافت؛ اما امسال حالت بینابین بوده؛ یعنی مردم می‌خواهند دورهمی خود را داشته باشند؛ اما قدرت خرید به‌شدت کاهش یافته است. مردم به خرید میوه اهمیت می‌دهند؛ اما این شرایط اقتصادی مردم را محتاط کرده و خریدها بیشتر روزانه و محدود است». او درباره قیمت انار هم می‌گوید: «درباره انار چندین مدل با کیفیت‌های مختلف داریم که میانگین قیمت متوسط بین ۱۸ تا ۲۵ است؛ ولی انار دماوند بین ۳۰ تا ۳۵ هزار تومان است که در اقلیت است. یک نکته دیگر اینکه در شب یلدا مردم ترجیح می‌دهند بار و میوه کیفیت بالا بخرند؛ چون این شب یک‌ بار در سال اتفاق می‌افتد. انار کوهستان که با‌کیفیت است، قیمت خرید تا ۴۰ هزار تومان هم امروز دیدیم که در فروش باید حدود ۳۵ درصد را هم اضافه کرد». او درباره کاهش قدرت خرید مردم هم می‌گوید: «مسلما نمی‌توان انکار کرد که میزان خرید سال به سال کمتر شده و این آشکارا قابل مشاهده است؛ اما عملا خرید شب یلدا حذف نشده و مدیریت شده است؛ یعنی مردم کمتر می‌خرند یا به‌روز می‌خرند؛ اما سعی می‌کنند در هر صورت و در حد توان بخرند». این فشار اقتصادی و کاهش قدرت خرید مردم کار را به شبکه‌های اجتماعی و کمپین‌های مختلف هم کشانده و ده‌ها چهره سرشناس در یکی، دو روز گذشته از مردم خواستند که امسال تصاویر سفره شب یلدای خود را منتشر نکنند؛ چون بسیاری از خانوارها امکان برپایی چنین مراسمی را ندارند.