پژوهشی که پیرامون مصرفگرایی و عوامل جامعه‌شناختی مؤثر بر آن در بین جوانان شهر تهران انجام شده نشان می‌دهد، میزان مصرفگرایی در بین جوانان ۱۱ تا ۳۱ ساله تهرانی نسبتاً بالاست؛ به صورتی که تنها ۲۱ درصد دارای مصرفگرایی سطح پایینی بوده‌اند، اما نزدیک به نیمی از آنها در حد متوسط و ۳۳ درصد در حد بالایی مصرف‌گرا بوده‌اند.
در دهه‌های اخیر، جامعه ایران شاهد یک نوع گرایش عمده به مصرفگرایی بوده است . مطابق با این روند، مصرف تمامی طبقات اجتماعی را درگیر کرده و به نظر می‌رسد آنچه به رشد و تقویت مصرفگرایی کمک کرده نقش و غلبه رسانه‌ها و تبلیغات است.
به منظور کنکاش پیرامون مصرفگرایی و عوامل جامعه‌شناختی مؤثر بر آن در بین جوانان شهر تهران، تیم پژوهشگران متشکل از محمدرضا حسینی (استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه آیت‌الله بروجردی (ره))، منوچهر علی‌نژاد (استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه یزد) و محمد پیری‌نژاد (کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی دانشگاه آیت‌الله بروجردی (ره)) پژوهشی را در بین ۴۰۰ نفر از جوانان ۱۱ تا ۳۱ساله شهر تهران انجام داده‌اند.
این پژوهش که به روش پیمایش و با استفاده از تکنیک پرسشنامه انجام شده، بازه سنی ۱۱ تا ۳۱ سال را به صورت هدفمند و در راستای هدف تبیین مصرفگرایی در بین جوانان انتخاب شده و در عین حال روش نمونه‌گیری آن ترکیبی از خوشه‌ای چندمرحله‌ای و تصادفی ساده است.
تحقیق حاضر بیان می‌کند که تبلیغات رسانه‌ای، جهان مصرفی را جهان آرمانی معرفی می‌کنند و به مصرف کننده فشار می‌آورند تا مصرف کند و به مصرف خود شکل عقلانی نیز ببخشد. تبلیغات رسانه‌ای، ایدئولوژی مصرف را به واسطه تبلیغات گسترده و با شعار"میخواهم بخرم،چون هستم"، به عنوان ابزاری هویتی بر مصرف کننده تحمیل می‌کنند.
در این بین جوانان به دلیل داشتن روحیات و غرایز خاص و متنوع، جهت دهنده تولیدات مصرفی و مصرف کنندگان فعال جامعه تلقی می‌شوند. آنها سعی دارند لایه‌های مصرف مدرن را موشکافی کرده وتجربه‌های جدیدی به دست آورند.
این در حالی است که در فرآیند ساخت هویت در عصر مدرن، مصرف نقش محوری دارد و مردم حس هویت "چه کسی بودن" را از طریق آنچه که مصرف می‌کنند، تولید می‌کنند؛ مصرف را نباید همانند یک فرآیند زیستی و مادی تلقی کرد، بلکه مصرف بر یک کمبود مبتنی است.
از آن جایی که نظریات حوزه مصرفگرایی هر یک بخشی از واقعیت را پوشش می‌دهند، در تحقیق حاضر ترکیبی از نظریه‌های این حوزه مورد استفاده قرار گرفته تا تصویر کامل‌تری از مصرفگرایی را نشان دهد.
بدین ترتیب متغیر مدگرایی از نظریه زیمیل، متغیر بیان خود از نظریه وبلن و بودریار، متغیر ارزش‌های لذت جویانه از نظریه کمپل، متغیر مدیریت بدن از نظریه گیدنز و متغیر تبلیغات رسانه از نظریه مک لوهان و مارکوزه استخراج شده و در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته است، که از این میان مختصر اشاره‌ای به نظریات بودریار می‌شود.
بر اساس ادبیات نظری این پژوهش، ژان بودریار دیدگاهی نوین و بدیع به پدیده مصرف دارد و معتقد است ارضای نیازهای مادی، محرک مصرفگرایی مدرن نیست. تخیل مصرف و میل به ارضا کردن این تخیل است که مصرفگرایی را می‌آفریند. از آنجا که خیال مصرف هرگز به انتها نمی‌رسد، گرایش به مصرفگرایی نیز پایانی ندارد.
یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد هرچه میزان گرایش به خود اظهاری (بیان خود)، مدگرایی، گرایش به ارزش‌های لذت‌جویانه، تمایل به مدیریت بدن و تحت تأثیر تبلیغات رسانه‌ای بیشتر باشد، گرایش به مصرفگرایی نیز بیشتر خواهد بود . این یافته‌ها، مؤید تأیید فرضیه‌ها و به تبع، نظریه‌های مورد استفاده است.
این یافته‌ها همچنین نشان می‌دهد میزان مصرفگرایی در بین نمونه مورد بررسی نسبتاً بالاست به صورتی که تنها ۲۱ درصد دارای مصرفگرایی سطح پایینی بوده‌اند، اما نزدیک به نیمی از آنها در حد متوسط و ۳۳ درصد در حد بالایی مصرف‌گرا بوده‌اند.
در مورد سایر متغیرهای تحقیق نیز می‌توان گفت اکثر پاسخ‌گویان دارای میزان متوسط و حد بالایی از خرید با هدف بیان خود، مدگرایی، لذت بردن از خرید، مدیریت بدن و تأثیرپذیری از تبلیغات رسانه‌ای بوده‌اند.
محققان این پژوهش در پایان ضمن اشاره به رابطه و تأثیرمُدگرایی بر مصرفگرایی و ذیل راهکارهای تحقیق، پیشنهاد کرده‌اند حتی‌الامکان اقدامات لازم در جهت استفاده از مُدهای مبتنی بر فرهنگ ایرانی و اسلامی به عمل آید.
آنها معتقدند با توجه به گسترش مصرفگرایی و نقش جوانان دراین پدیده، انتظارمی‌رود برای پرهیز از این وضعیت برنامه‌های سرگرم‌کننده ازجمله برنامه‌های تفریحی و ورزشی برای جوانان محلات در نظر گرفته شود تا کمتر به فکر خرید و گرایش به مصرفگرایی و معرفی خود از طریق مد و مصرف باشند .
محققان پژوهش همچنین توصیه کرده‌اند باتوجه به تاثیرگذاری و نفوذ رسانه‌های جمعی در سبک زندگی و همچنین نقش تبلیغات رسانه‌ای در گسترش مصرفگرایی، راهکارهایی اندیشیده شود که ضمن ارتقای سواد رسانه‌ای، با روش‌هایی همچون تغییر گروه مرجع جوانان و فراهم کردن ساختارهای اجتماعی در جهت دعوت جوانان به فعالیت های مثبت اجتماعی، اثرات رسانه‌ها را خنثی یا کاهش داد. از سوی دیگر، بخش بزرگی از برنامه‌های صداوسیمای کشور ما مبتنی بر ترویج مصرفگرایی است و باید دراین باره فکر و از آن پیشگیری کرد؛ بنابراین، لازم است نقش وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌ها در زمینه فرهنگ‌سازی و ارائه آگاهی درست در مورد مصرف وپرهیز از مصرفگرایی موردتوجه قرار گیرد.
مقاله "مصرفگرایی و عوامل جامعه‌شناختی مؤثر بر آن در بین جوانان شهر تهران" در شماره ۱۳ دوفصلنامه "پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر"، در پاییز و زمستان ۹۷، به چاپ رسیده است.
ایسنا