حسن مهربانی‌یگانه
دانشیار دانشگاه تهران
تولید مرغ و تخم‌مرغ در ایران به شکل صنعتی سابقه‌ای حدودا ٦٥ساله دارد؛ منتها رشد صنعت و رشد مصرف سرانه عمدتا بعد از انقلاب اسلامی رخ داده است. در بدو انقلاب، مصرف سرانه گوشت مرغ حدود ٤/٥ کیلوگرم و تخم‌مرغ حدود ٣/٥ کیلوگرم با جمعیتی حدود ٣٦ میلیون نفر بود. در حال حاضر که جمعیت کشور به حدود ٨٠ میلیون نفر رسیده، مصرف سرانه گوشت مرغ بر بیش از ٢٠ کیلوگرم و تخم‌مرغ به بیش از ١٠ کیلوگرم بالغ شده است؛ به‌عبارتی ظرفیت تولید گوشت مرغ حدود ١٢ برابر و تخم‌مرغ هفت برابر اول انقلاب شده است. مرتبه ایران هم در تولید مرغ و تخم‌مرغ جزء ١٠ کشور برتر جهان قرار گرفته است. از منظر تعداد مزارع تولیدی، آمارها گواه بر این است که حدود ٢٠ هزار مرغداری گوشتی و حدود هزارو ٥٠٠ مرغداری تخم‌گذار سالانه حدود دو میلیون تن مرغ و یک میلیون تن تخم‌مرغ مصرفی کشور را تأمین می‌کنند که البته بخش ناچیزی از این تولید صادر می‌شود. سال‌هاست در رسانه‌های عمومی شنیدن مشکلات تولیدکنندگان مرغ و تخم‌مرغ به بخشی از اخبار کشور تبدیل شده است. برنامه‌های شبکه‌های مختلف تلویزیون (پایش، گفت‌وگوی ویژه خبر و...) رسانه‌های عمومی و تخصصی و سایت‌های مختلف، پوشش‌های خبری به مسائل و مشکلات این صنعت می‌دهند. حتی در ماه مبارک رمضان سال ١٣٩١، برخی شبکه‌های ماهواره‌ای، مشکلات صنعت طیور را برای بسیاری از مردم پوشش داده و تحلیل می‌کردند. برای تولیدکنندگان، اصحاب دولت و حتی مردم سؤال است این صنعت را چه می‌شود که در سه‌ضلعی‌ای که تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و دولت قرار گرفته‌اند، همواره هر سه ضلع آن ناراضی بوده‌اند. برای اطلاع عموم مردم که مصرف‌کنندگان محصولات تولیدی صنعت طیور هستند و آنها که به نحوی با مشکلات این صنعت دست‌وپنجه نرم می‌کنند، مسائل و مشکلات را می‌توان به شکل زیر دسته‌بندی و تحلیل کرد.
بازار: همان‌طور که در جدول زیر می‌بینید، تولیدکنندگان جوجه یک‌روزه گوشتی که حدود ٢/١ میلیارد قطعه جوجه یک‌روزه گوشتی در سال تولید می‌کنند، مرغدارانی که مرغ زنده تولید کرده و به کشتارگاه‌ها فروخته‌اند و مرغداران تولیدکننده تخم‌مرغ، محصولاتشان را به‌ترتیب حدود ٩ درصد، ٧/٥ درصد و یک درصد در سال ١٣٩٤ نسبت به سال ١٣٩٢ ارزان‌تر فروخته‌اند. در صورتی که تورم تحمیل‌شده بر تولیدکننده را هم حدود ١٥ درصد بین سال‌های ٩٢ تا ٩٤ در نظر بگیریم، میزان این کاهش قیمت بسیار مشهودتر می‌شود؛ مردم هم که مرغ آماده طبخ را سه درصد ارزان‌تر از سال ١٣٩٢ خریداری کردند! این‌همه سروصدای مرغداران هم برای این است که این تولیدکنندگان ضرر سنگینی تحمل می‌کنند؛ به‌همین سادگی!! در سال ١٣٩٤ اگر فرض کنیم حدود ٢/٧ میلیون تن مرغ زنده تولید شده باشد و مرغداران فقط کیلویی ٣٠٠ تومان ضرر کرده باشند، تولیدکنندگان تخم‌مرغ هم که یک‌میلیون تن تخم‌مرغ تولید کرده‌اند؛ فقط کیلویی ٤٠٠ تومان ضرر کرده باشند و تولیدکنندگان جوجه یک‌روزه هم قطعه‌ای صد تومان برای ١/٢ میلیارد قطعه جوجه یک‌روزه گوشتی تولیدشده ضرر کرده باشند؛ (فرض‌هایی که هم از نظر مقداری و هم از نظر ریالی مقرون به صحت‌اند)، جمع کل زیان تولیدکنندگان رقمی بالغ بر هزارو ٣٣٠ میلیارد تومان می‌شود. اگر دولت هم حدود صد هزار تن مرغ منجمد را که ذخیره کرده بود، با زیانی حدود دو هزار تومان در هر کیلو وارد بازار کرده باشد، زیان کل، رقمی بالغ بر هزارو ٥٣٠ میلیارد تومان خواهد شد. این میزان زیان رقمی کاملا محافظه‌کارانه است و شاید زیان واقعی، به‌مراتب بیش از این مقدار باشد.
برای فهم این‌همه مشکلات و پاسخ به سؤالات متعدد، موارد زیر قابل‌توجه است:
ساختار صنعت: صنعت طیور ایران هم مثل اکثر صنایع دیگر کشور دارای مشکل جدی مقیاس است. تولیداتی که ٢٠ هزار مرغدار گوشتی و حدود هزارو ٥٠٠ مرغدار تخم‌گذار و حدود ٥٠٠ مرغدار مادر به کشور عرضه می‌کنند، در یک نظام خرده‌مالکی بی‌انضباط انجام می‌پذیرد. این شکل از تولید، بازار رقابت کامل را به وجود آورده و موجب شده است تولیدکنندگان کاملا قیمت‌پذیر باشند. در بازار رقابت کامل، به‌سادگی نمی‌شود سود برد و بتلبرلیت چنین بازاری، آن هم با کالاهای زنده (مرغ و جوجه) و فسادپذیر، دمار از روزگار تولیدکنندگان درآورده است. مادامی هم که صنعت از این شکل تولید خارج نشود، گرفتاری‌ها و معضلات همچنان پابرجا و روزافزون خواهد بود. در چنین ساختاری امکان هماهنگی و تثبیت قیمت‌ها به هیچ‌وجه وجود ندارد و آنها که مشکلات را به گردن واسطه‌ها و دلالان و بعضا مافیا می‌اندازند، در عالم وهم و خیال سیر می‌کنند.
تشکل‌ها: مرغداران کشور در همه استان‌ها پراکنده‌اند. انجمن‌ها و اتحادیه‌های زیادی به‌عنوان تشکل‌های مختلف صنعت مرغداری تشکیل شده است، ولی به جرئت می‌توان گفت هیچ تشکل و اتحادیه قدرتمندی که بتواند مطالبات تولیدکنندگان را با دولتیان طرح و بحث کند یا برای ارباب تولید راهگشایی باشد، نداریم. مرغداران نیاز به آموزش، برنامه‌ریزی، دفاع از مطالبات، بحث و گفت‌وگو با دولت و مجلس و حتی بعضا قوه قضائیه دارند. آنها باید بتوانند راهکارهایی را مطالعه کرده و به دولت پیشنهاد دهند یا سطح عملکرد خودشان را ارتقا بخشند؛ حتی بتوانند نشست‌هایی با سازمان‌های غیردولتی در کشورهای اطراف ایران برگزار کنند، صدای واحدی برای صادرات محصولات صنعت باشند؛ اما تشکل‌های موجود صنعت مرغداری فاقد مدیریت‌های دانش‌محور و باتجربه هستند.
بهره‌وری: ضریب تبدیل دان به گوشت یا تخم‌مرغ یکی از شاخص‌های بهره‌وری در صنعت طیور است. ضریب تبدیل متوسط تولید مرغ گوشتی (زنده) حدود دو است، یعنی باید دو کیلوگرم دان مصرف کرد تا یک کیلو مرغ زنده تولید شود. این میزان حداقل ١٠ درصد بیش از متوسط جهانی است. بهای این مقدار مصرف اضافی دان (به قیمت کیلویی هزارو ٣٥٠ تومان) حدود ٧٠٠ میلیارد تومان یا به‌عبارتی، بیش از ٢٠٠ میلیون دلار می‌شود. تازه این مقدار دان اضافی به علت اینکه وزن متوسط مرغ زنده ایران بیش از ٢/٥ کیلوگرم است، به جای پروتئین تبدیل به چربی می‌شود. مردم هم که مرغ می‌خرند، درواقع پول برای پروتئین می‌دهند ولی درصدی بیشتر از معمول و متوسط کشورهای پیشرفته چربی دریافت می‌کنند.
مصرف سوخت: اگر برای تولید هر مرغ گوشتی در سال دو لیتر گازوئیل مصرف شود، مصرف کل گازوئیل مرغداران گوشتی حدود ٢/٥ میلیارد لیتر در سال خواهد بود. قیمت گازوئیل تحویل در بنادر خلیج‌فارس اگر ٧٠ سنت باشد و مرغدار ایرانی آن را به ٣٥٠ تومان یا حدود ١٠ سنت بخرد، سالانه حدود بیش از شش هزار میلیارد تومان سوخت مصرف می‌کنند (حدود ١/٧٥میلیارد دلار). درصورتی‌که راندمان مصرف سوخت افزایش یافته و به ٥٠ درصد مصرف جاری برسد، سالی حدود سه هزار میلیارد تومان عاید دولت می‌شود.
فرسودگی: مرغداری‌های گوشتی و تخم‌گذار ایران نیاز به بازسازی و ترمیم فرسودگی دارند. افزایش مصرف سوخت، افزایش مصرف دان، تهویه نامناسب، حذف و تلفات بیش از حد مجاز و سایر ریسک‌هایی که از این بابت به صنعت طیور کشور وارد می‌شود، سر به میلیاردها تومان می‌زند.
دولت: متأسفانه دولت‌های گذشته و کنونی آن‌قدر صنعت را رها کردند که روزبه‌روز، بدون انضباط و ساختار مناسب بزرگ‌تر از پیش شد. اکنون هم که مشکلاتش گریبان‌گیر تولیدکنندگان و دولتی‌ها شده است، به حل ریشه‌ای آنها توجهی نمی‌شود. مادامی هم که مشکل مقیاس حل نشود و نظام خرده‌مالکی تولید پابرجا باشد، مشکلات همین‌گونه که هست خواهد بود؛ فقط به علت بزرگ‌ترشدن روزافزون، گرفتاری‌های دولت و تولیدکنندگان بیشتر می‌شود. توجه به موارد زیر به حل ریشه‌ای مشکلات کمک خواهد کرد:
١. اولین موضوعی که دولت باید بدان توجه کند، این است که قیمت مرغ و تخم‌مرغ را از روی میز کابینه بردارد و قیمت این محصولات را معیار کفایت و درایت خودش نبیند. این شکل از تولید (خرده‌مالکی و بازار رقابت کامل) هیچ‌گاه مرغ و تخم‌مرغ را گران نخواهد کرد. رسما اعلام شود که تعزیرات حکومتی و سازمان حمایت کاری با صنعت طیور نخواهند داشت.
٢. دومین موضوع این است که دولت سعی نکند نشان دهد عصای موسایی در دست دارد و می‌تواند با مسکن‌های معمولی، شفای این بیمار را فراهم کند. از اقدامات جدی‌ای که دولت می‌تواند انجام دهد، منتها یا کم‌توجه است یا فکر می‌کند بی‌تأثیر است، این است که رسما اعلام کند هیچ مجوز جدیدی برای ساخت و تأسیس مرغداری حداقل برای پنج سال آتی صادر نخواهد کرد. سطح رقابت درحال‌حاضر چنان است که به‌شدت به تولید و سرمایه‌گذاری لطمه زده است. اگر شورای رقابت هم در این امر دخالت کند، به اندازه کافی دلایل و مستندات علمی و تجربی برای پاسخ‌گویی وجود دارد.
٣. سومین موضوع این است که شرکت پشتیبانی، امور دام را از خرید مرغ منع کند، به‌ویژه مرغ‌های سنگین وزن؛ هیچ اقدامی هم برای فروش مرغ در بازار انجام ندهد؛ دولت مرغ‌فروش در هیچ جای دنیا نداریم!!
٤. چهارمین موضوعی که دولت باید در دستور کار قرار دهد، این است که بخشی از این چند صد میلیارد تومان زیانی را که در چند سال گذشته با عرضه مرغ‌هایی که تاریخ مصرفشان قریب‌الانقضا می‌شد، تحمل کرده است، برای صادرات کنار بگذارد. مثلا برای صد هزار تن مرغ در جهت صادرات کیلویی ٥٠٠ تومان جایزه صادراتی دهد که می‌شود ٥٠ میلیارد تومان و برای جوجه یک‌روزه و تخم‌مرغ نطفه‌دار معادل آن هر قطعه ٢٠٠ تومان جایزه دهد. اگر صد میلیون قطعه جوجه یا تخم‌مرغ معادل آن صادر شود، درنهایت ٢٠ میلیارد تومان می‌شود که بخش کمی از زیان هنگفت بی‌تأثیر شرکت پشتیبانی امور دام است. قابل‌توجه است کشورهای اطراف ایران سالانه حدود ٢/٥ میلیون تن مرغ وارد می‌کنند.
٥. بیمه طیور را طوری سامان دهد که پوشش معقولی را برای ریسک‌های تولیدکنندگان فراهم کند. خدمات بیمه‌ای متنوع‌تر ارائه دهد. درحال‌حاضر این پوشش درنهایت شامل حدود ٤٠ درصد قیمت تمام‌شده می‌شود.
٦. درصورتی‌که برای هر قطعه پروانه مرغ گوشتی هزار تومان یارانه بهینه‌سازی مرغداری‌ها، به‌ویژه برای بهینه‌کردن مصرف سوخت، در نظر بگیرد، درمجموع با رقمی حدود ٤٠٠ میلیارد تومان که فقط بخش کوچکی از یارانه سوخت مرغداری‌هاست، کاهش بسیار معناداری در مصرف سوخت ایجاد خواهد کرد.
٧. از آنجا که ساختار تولید در کشورهای پیشرفته به شکل زنجیره‌های کامل است، یعنی حدود ١٠ زنجیره بزرگ متولی تولید بخش اعظم مرغ موردنیاز هستند، بسترهای لازم را برای شکل‌گیری مجموعه‌های تولیدی بزرگ فراهم کند. در ایران امروز، حداکثر به ٢٠ شرکت با تولید متوسط صد هزار تن در سال نیازمندیم که با تشکیل این شرکت‌ها، صادرات رونق می‌گیرد، تولید کیفی‌تر می‌شود و قیمت تمام‌شده کاهش می‌یابد.
منبع: شرق