امروزه تجارت خارجی یک بده‌و بستان اقتصادی است که درآن باید منافع ملی کشورها تأمین شود. درواقع هرچه اختلاف حجم صادرات نسبت به واردات بیشتر باشد، به تراز بازرگانی مثبت منجرشده و منافع ملی را تأمین می‌کند. ازسوی دیگر هرچه حجم کالاهای صادراتی با ارزش افزوده بالا و غیرخام بیشتر شود، نیز فرصت‌های اقتصادی و تجاری گسترده‌تری برای کشور فراهم می‌کند. درمیان کشورهایی که به‌عنوان شریک تجاری ایران شناخته می‌شوند، عراق به‌خصوص در سال‌های اخیر و در دوران بازسازی خود به بازاری جذاب برای کشورهای همسایه تبدیل شده است و همین عاملی شده تا رقابت بر سر سهم بیشتر از بازار عراق شدت گیرد. رقابتی که گاهی چین در آن برنده است و گاهی ترکیه و گاهی هم ایران. اما اخیرا موضوع افزایش بیشتر روابط ایران و عراق و گسترش مناسبات اقتصادی میان آنها مطرح شده است، به‌گونه‌ای که هدف‌گذاری تجاری میان دوکشور یک‌باره پنج برابر شده و قرار است حجم مبادلات دوکشور از پنج به ٢٥میلیارد دلار در سال برسد. حال آن‌که نیم‌نگاهی به تجارت دوکشور از روند کاهشی صادرات و واردات بین دوکشور حکایت می‌کند. به‌طوری که براساس آمار موجود تراز بازرگانی دوکشور در نیمه نخست سال جاری حدود ٣میلیارد و٤٧میلیون دلار بوده که درمقایسه با مدت مشابه سال گذشته ١٥٩میلیون دلار افزایش یافته است. حال آن‌که میزان صادرات ایران به عراق از ٨میلیون و٧٢٧هزار تن به ارزش ٢میلیارد و ٩٢٣میلیون دلار به ٧میلیون ٥٨٤هزار تن به ارزش ٣میلیارد و٧٦میلیون دلار رسیده که از کاهش ١٣,١١درصدی به لحاظ وزنی و رشد ٤.٩درصدی به لحاظ ارزشی به دلیل رشد بهای دلار در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته حکایت می‌کند. در این بین برخی از کارشناسان بر این باورند که ورود داعش به عراق چینش مهره‌های بازار عراق را به هم ریخت و موجب ناامن‌شدن مناطق شمال عراق و از دست‌دادن بخشی از بازار کردستان و کاهش ١٣درصدی صادرات به این کشور شده است.
بررسی کارنامه تجاری ایران و عراق
درحالی کارنامه ٦ماهه عملکرد دولت یازدهم در زمینه صادرات سال جاری گواه تحقق رقم ٢٠میلیارد و٥٠٠میلیون دلار صادرات غیرنفتی با احتساب میعانات گازی است که این رقم در مقایسه با مدت مشابه سال ١٣٩٣ کاهش ٦درصدی از نظر وزن و افت ١٤درصدی از لحاظ ارزش را داشته که دولتی‌ها عامل اصلی افت عملکردی آن را کاهش شدید قیمت نفت و فرآورده‌های آن دانسته‌اند. در این بین عراق توانسته بعد از چین در صدر بازارهای صادراتی ایران قرار گیرد. چنانچه براساس آمار ارایه شده ازسوی گمرک، چین با واردات ١٢میلیون و١٦٢هزار تن به ارزش ٣ میلیارد و٧٣١میلیون دلار در صدر بازارهای هدف صادراتی ایران قرار داشته و عراق با رقم ٧میلیون و٥٨٤هزار تن به ارزش ٣میلیارد و٧٦میلیون دلار توانسته جایگاه دوم و امارات با ٤میلیون و٥٣٦هزار تن به ارزش ٢میلیارد و٧٩٨میلیون دلار جایگاه سوم را از آن خود کند. درحالی سهم عراق از صادرات ایران به لحاظ وزنی ٢١,٣٦درصد و از نظر ارزشی ١٧درصد است که بررسی وضع تجارت دوکشور در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته چندان رضایت‌بخش نیست و آمارها از کاهش تراز تجاری دوکشور حکایت می‌کند، به‌طوری که میزان صادرات به این کشور همسایه درمدت مذکور در مقایسه با رقم ٨میلیون و٧٢٧هزار تنی آن در سال گذشته از نظر وزنی ١٣.١١درصد کاهش را نشان می‌دهد. هرچند که ارزش آن به دلیل رشد بهای دلار با افزایش ٤.٩درصدی همراه بوده است. ناگفته نماند که طی ٨ماهه سال ٢٠١٥ میلادی صادرات کالاهای غیرنفتی به مقدار ٥٢میلیون و٧٤٢هزار تن به ارزش ٢٣هزارو٤٩٦میلیون دلار بوده که از نظر وزنی ٤.٨درصد کاهش و از نظر ارزشی ٤درصد افزایش داشته است. در این میان صادرات صورت گرفته به عراق ٤هزارو٤٣میلیون دلار بوده و نسبت به مدت مشابه سال ٢٠١٤ حدود ١٢.٢درصد رشد داشته است.
عراق سودآورترین و امارات سودبرترین شرکای تجاری ایران
آنچه از مقایسه رقم صادرات و واردات محصولات ایران به عراق بر‌می‌آید، این است که در تجارت با عراق سهم ایران از صادرات به عراق بسیار بیشتر از عراق است و این روند باعث به دست آوردن تراز تجاری مثبت برای ایران شده است. براساس آمار ارایه شده ازسوی گمرک، واردات عراق از ایران در ٦ماهه نخست امسال ٣١هزارو٢٤٧ تن به ارزش ٢٨میلیون و٨٥٥هزار دلار بوده است. حال آن‌که میزان واردات این کشور از ایران در سال گذشته (٩٣) ٤٨هزارو٩٢٣تن به ارزش ٦١میلیون و٢١٥هزار دلار و در سال ٩٢ حدود ٦١هزارو٩٢٩تن به ارزش ١٧میلیون و٦٥هزار دلار بوده است که از روند کاهش در این بخش حکایت می‌کند. در این میان واردات ٢٨میلیون و٨٥٦هزار دلاری در مقابل صادرات ٣میلیارد و٧٦میلیون دلاری به این کشور موجب شده تا عراق در صدر شرکای تجاری ایران با تراز تجاری مثبت قرار گیرد. به‌طوری که مبادلات بازرگانی با عراق با اختصاص ٤٧,٩٦درصد از سهم تراز مثبت بازرگانی بیشترین سود را برای کشورمان به همراه داشته و امارات نیز با اختصاص ١٨.٦درصد از سهم تراز منفی بازرگانی بیشترین سود را از تجارت با ایران به دست آورده است.
زنگ خطر برای ایران
در این موضوع که بازار عراق نیاز بسیاری به واردات مواد مختلف دارد، شکی نیست اما سوال این است که ایران به‌عنوان یکی از نخستین شرکای تجاری عراق چه محصولاتی به این کشور صادر می‌کند؟ مروری بر لیست ١٠قلم اول تجاری ایران و عراق نشان می‌دهد، در سال ٩٣ سیمان و مواد غذایی مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به عراق بوده‌اند و ایران از صادرات ١٠قلم اول خود به عراق، یک‌میلیارد و٦٥٠میلیون دلار درآمد کسب کرده است. اما نگاهی دقیق به لیست صادرات ایران نشان می‌دهد ایران جز برخی از مواد پتروشیمی، عمده کالاهایی که به عراق صادر می‌کند، مواد غذایی خام است. هندوانه، گوجه‌فرنگی، ماست و پنیر. کالاهایی که نه در زمره کالاهای دارای ارزش‌افزوده دسته‌بندی می‌شوند و نه کالاهای ضروری که قطع صادرات آنها خللی در اقتصاد عراق ایجاد کند. براین اساس باید برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای افزایش صادرات به عراق داشت و علاوه بر بازارهایی مانند مصالح ساختمانی و مواد غذایی، به سمت صادرات کالاهایی رفت که هم تجارت با ایران را برای عراق به امری ضروری تبدیل کند و هم سبب تحرک در بخش تولید ایران شود.
وضعیت رقبای تجاری ایران در عراق
اما ترکیه، اصلی‌ترین رقیب ایران دربازار عراق که تا پیش ازحمله داعش و سقوط موصل، طی دهه‌های گذشته، سالیانه افزون بر ١٨میلیارد دلار صادرات به عراق داشت، اکنون به دلیل بسته شدن راه‌های مواصلاتی از غرب (مرزهای اردن و سوریه) و شمال و همچنین تحریم کالاهای سعودی و ترک به دلیل حمایت این دوکشور از داعش، میزان صادراتش به عراق از نصف این رقم هم کمتر شده است. به‌طوری که براساس آمارهای اعلام شده ازسوی گمرکات ترکیه، صادرات این کشور به عراق به ٨میلیارد دلار کاهش یافته است. به این ترتیب دو رقیب اصلی بازار تجاری عراق، یعنی ایران و ترکیه اکنون بیش از هر زمان دیگر از نظر صادرات به عراق به هم نزدیک شده‌اند. البته این موضوع که ایران واردات قابل توجهی از عراق ندارد و همه حجم تجاری‌اش را صادرات به عراق تشکیل می‌دهد، وزنه ایران را افزایش داده است. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، این‌که سهم صادرات ترکیه به عراق، در جایگاه کل صادرات ترکیه به جهان (١٤٠میلیارد دلار)، تا پیش از این ١٣درصد بود که با کاهش شدیدی که در این روند ایجاد شد، به حدود ٦درصد کاهش یافت. همچنین چینی‌ها که نخستین شریک تجاری عراق (از نظر ارزشی) تلقی می‌شوند، یک پلکان از ایران بالاتر قرار می‌گیرند، اما چینی‌ها وارد‌کننده عمده نفت از عراق هم محسوب می‌شوند، بنابراین تراز تجاری این کشور با عراق، از نظر صادرات، اگر نفت و فرآورده‌های نفتی را درنظر نگیریم، بعد از ایران در جایگاه دوم قرار می‌گیرد. البته مقامات جمهوری اسلامی ایران امیدوارند که با حل بحران‌های امنیتی و سرکوب تروریست‌ها و راه‌اندازی واحدهای تولیدی و صنعتی در عراق، این روابط دوسویه شود و در صادرات و واردات میان دوکشور توازن ایجاد شود.
دلایل اوج‌گیری مبادلات ایران و عراق
روند روزافزون مبادلات تجاری میان ایران و عراق که از چهار تا پنج سال گذشته شروع شده و به پیش‌بینی کارشناسان اقتصادی عراق، احتمال توقف آن بسیار کم است، دلایل مختلفی دارد که به‌طور مختصر می‌توان درمحورهای ذیل خلاصه کرد:
- افزایش سفر و گسترش صنعت گردشگری میان دوکشور که باعث آشنایی عراقی‌ها با توانمندی‌های جمهوری اسلامی ایران شد (سال گذشته دو‌میلیون عراقی به ایران سفر کردند).
- وجود و حضور عراقی‌هایی که سال‌ها در ایران زندگی کرده و اکنون به عراق بازگشته‌اند و درحوزه بازار و تجارت فعالیت دارند.
- تعدد و امنیت مرزهای ایران.
- حمله سال گذشته داعش به عراق و سقوط موصل، راه‌های ارتباطی و مواصلاتی مهم‌ترین رقیب ایران یعنی ترکیه را مسدود کرد و در یک دوره طولانی ترک‌ها، مجبور شدند کالاهای خود را برای مناطق مرکزی و جنوبی عراق از داخل خاک ایران انتقال دهند و این امر باعث افزایش قیمت تمام‌شده کالا برای آنان شده است.
- تحریم کالاهای ترک و سعودی به دلیل حمایت این کشورها از داعش که در بغداد و نیز شهرهای مرکزی و جنوبی از کربلا و نجف تا بصره را دربرگرفت و درمقابل مرزهای ایران به سرعت نیازهای فوری عراقی‌ها را تأمین کرد. بنابراین گرایش به محصولات ایرانی در عراق و ارتباطات ملت‌های دوکشور باعث شد که با شوکی که داعش به منطقه وارد کرد، تجارت میان ایران و عراق به اوج برسد، تا جایی که امروزه لبنیات، مواد غذایی، گوشت و مرغ و نیز محصولات صنعتی از لوازم خانگی، کولر و بخاری تا خودروهای تولید ایران در بازار عراق به کالاهایی بومی تبدیل شده و عراقی‌ها به مصرف آن انس گرفته‌اند. البته برای حفظ اعتماد ایجادشده به محصول ایرانی، تلاش بیشتر برای افزایش سهم کالاهای صنعتی از کالاهای صادراتی ایران و همچنین ارتقای کیفیت و خدمات، همراه با قیمت‌های رقابتی، ازسوی تولید‌کننده و تاجر ایرانی موردنیاز است. ازسوی دیگر عراق به‌عنوان مقصد مهم کالاهای صادراتی ایران در یک‌سال اخیر به دلیل مسائل امنیتی واردات کالا از مرزهای ایران را نسبت به کشورهای دیگر رونق بیشتری بخشیده و سعی کرده با برداشتن موانع گمرکی، واردات کالاهای اساسی از ایران به مرز این کشور را آسان کند.
منبع: شهروند