بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در بورس کالا، مداخلات عمده‌ای در مکانیسم عرضه و تقاضا به وجود آمده است که موجب خروج بعضی از تولیدکنندگان از این بازار شده است، علاوه بر این، تفاوت قیمت ایجاد شده در این بازار با بازار آزاد، جلب رانت جویان را به دنبال داشته و بورس را از اهداف اصلی خود دور ساخته است.

دفتر مطالعات اقتصادی این مرکز اعلام کرد: بورس کالا، بازاری انسجام یافته و نظام‌مند برای انتشار و معامله اوراق بهادار مبتنی بر دارایی های واقعی است و به همین دلیل اهمیت فراوانی در توسعه اقتصاد کشورها دارد،‌به طور کلی شاید بتوان یکی از کارکردهای اصلی بورس‌های کالایی را تسهیل فرآیند عرضه محصولات و کالاهای تولید بخشهای مختلف اقتصاد دانست.

بورس کالایی ایران نیز تحت تاثیر برخی از موانع ساختاری و اجرایی در جذب محصولات و تولیدکنندگان به این بازار، با مشکلاتی رو به رو بوده است.

در این گزارش ابتدا به صورت مختصر به معرفی بورس کالای ایران و رویه انجام معاملات در آن اشاره شده است و سپس به بررسی و آسیب‌شناسی عملکرد بورس کالای ایران پرداخته می‌شود.

این بررسی ها نشان می دهند که در بورس کالایی، مداخلات عمده‌ای در مکانیسم عرضه و تقاضا به وجود آمده است که موجب خروج بعضی از تولیدکنندگان از این بازار شده است، علاوه بر این، تفاوت قیمت ایجاد شده در این بازار با بازار آزاد، جلب رانت جویان را به دنبال داشته و بورس را از اهداف اصلی خود دور ساخته است.

بر پایه این گزارش، در بعضی از مواقع بورس کالای ایران به ابزار کنترل قیمت در برخی از دستگاه های اجرایی تبدیل شده است و این امر زمینه ساز و ایجاد رانت در بازار شده و بورس را از کارکرد اصلی و واقعی خود (کشف قیمت شفاف و عادلانه کالاها با استفاده از ساز وکار عرضه و تقاضا) دور می کند.

مثال بارز این مشکل در مصوبه کارگروه ستاد هدفمندسازی یارانه هاست که بورس کالای ایران را مکلف ساخته تا اجازه افزایش قیمت ها از یک میزان مشخص در معاملات محصولات پتروشیمی را ندهد، این مداخله در فرآیند معاملات، خریداران و فروشندگان را متضرر کرده و موجبات بی اعتمادی آنها و بی اعتباری بورس را فراهم می آورد.

شرکت بورس کالا در امر نظارت بر حجم عرضه محصولات پذیرفته شده ضعف دارد یا این که ابزار لازم برای اعمال قانون را در اختیار ندارد.

بررسی های انجام شده نشان می دهند عمده ضعف بورس کالایی، نداشتن ابرازهای لازم به منظور اعمال قانون است، پدیده ای که موجب شد، برخی از شرکت‌ها از عرضه تولیدات خود در بازار سرباز زنند، دستوری کردن قیمت‌ها و همچنین تعیین درصدی مشخص برای خریداران ، یکی از عوامل عدم عرضه کالاها در بورس است.

این رویه در محصولات پتروشیمی نیز وجود داشته و دارد، باید گفت این کنترل شدید قیمت‌ها شاید برای دوره‌ای توجیه پذیر باشد اما در اصل ، موجب سردرگمی متقاضیان و عرضه کنندگان، شکل گیری فضای دلالی، پدید آمدن علائم اشتباه و نبود تحلیل ها، به نمایش در نیامدن اقتصاد واقعی کشور و... در بخش مهمی از محصولات شده است.

این گزارش می‌افزاید:عدم رعایت بعضی از قوانین و مقررات توسط نهادهای ذیربط در برخی موارد، مانع رونق معاملات بورس کالای ایران می‌شود، پیرو مصوبات موجود، تمامی محصولات پتروشمی و فرآورده های پایین دستی نفت تولید شده توسط شرکت های دولتی و خصوصی باید از طریق بورس کالای ایران عرضه شوند، در حالی که در بسیاری از مواقع این موضوع محقق نمی شود.

چنین مصوباتی در خصوص سایر انواع کالاها و محصولات نیز وجود دارد که اغلب موارد رعایت نمی شوند، ارائه برخی مشوق‌ها مانند افزایش میزان معافیت های مالیاتی پرداخت تسهیلات به شرکت های فعال در بورس، تسهیل انجام معاملات و تسویه وجوه و غیره می توانند موجبات ترغیب عرضه کنندگان کالا به حضور در بورس را فراهم آورند.

عدم ایفای تعهدات توسط برخی تولیدکنندگان دولتی یکی دیگر از مشکلات موجود در زمینه معاملات است، در زمان پذیرش کالاها در بورس، بنگاه‌های عرضه کننده متعهد می شوند تا میزان مشخصی از کالا را با فاصله های زمانی معین در بورس عرضه کنند که این تعهدات به ویژه از طرف بنگاه های تولیدی دولتی به فراموشی سپرده می شوند، عدم عرضه متوالی و منظم کالاها علاوه بر این که ساختار عرضه و تقاضای بازار را با مشکل مواجه می سازد باعث کشف قیمت های غیرواقعی در بورس می شود.

مطابق این گزارش؛ کالاهایی که دارای عرضه های نامتوالی‌اند معمولا قیمت‌های شفاف و منصفانه برای آنها وجود ندارد و همواره مقادیر قابل توجهی از انواع رانت ها را توزیع می کنند، نحوه ایجاد رانت های قیمتی به این صورت است که با طولانی شدن زمان عدم عرضه یک کالا، مقدار بسیار زیادی تقاضای (واقعی و کاذب) برای آن ایجاد شده و این امر موجب تعیین قیمت غیرواقعی برای آن کالا می شود و به تبع آن منافع زیادی برای افراد ویژه خوار فراهم می آید. بدیهی است کالاهایی که در بورس پذیرش شده و به صورت متوالی مورد عرضه و معامله قرار می‌گیرند، با قیمت های واقعی که منطبق با قیمت های جهانی آنها است مورد داد و ستد قرار گرفته و قاعدتا رانتی پیرامون آن شکل نمی‌گیرد.

به دلیل دوره گذار در اقتصاد ایران، عرضه برخی از کالاها، انحصاری بوده و غیر از عرضه کننده این کالاها، تولیدکننده دیگری در بازار وجود ندارد. وجود چنین شرایطی این شائبه را به ذهن متبادر می سازد که دلیل عدم تمایل عرضه کنندگان برای حضور دائمی در بورس، ترس آنان از شکستن ساختار انحصاری بازار است.

به عنوان آخرین نکته اشاره به این مطلب ضروری است که در زمان تصویب قانون بازار اوراق بهادار درسال ۱۳۸۴، ماهیت و کارکردهای بورس های کالایی به طور کامل شناخته شده نبود. لذا چارچوب قانونی مشخصی برای تنظیم رابطه بین بورس کالا با نهادهای ناظر ذینفع تعریف نشد. از سوی دیگر علی رغم این که چندین سال از زمان تاسیس بورس کالا می گذرد اما هنوز کاستی ها و اشکالاتی در مکانیسم‌ها و فرآیندهای آن وجود دارند که از برجسته ترین آنها می توان به عدم ساز و کار اجرایی مناسب برای کشف قیمت واقعی، دستوری تعیین کردن قیمت بعضی از کالاها به خصوص در گروه فولاد و مس و پتروشمی و... اشاره کرد.

این گزارش با ارائه چند پیشنهاد به پایان می‌رسد:

- دولت و سازمان بورس و اوراق بهادار نهادهای حاکمیتی محسوب می شوند و لزومی ندارد در عملکرد بازار دخالت کنند مگر آنکه در ساز و کار بازار بحران به وجود آمده باشد.

- ضرورت هماهنگی بین مسئولان وزارت صنعت، معدن و تجارت، مسئولان سازمان حمایت از تولید و مصرف کنندگان، متولیان سازمان بورس و شرکت بورس کالا، مدیران شرکت های مهم عرضه کننده محصولات در بورس کالا و مسئولان بانک مرکزی برای تعیین چارچوب فعالیت بازار و حدود دخالت دولت.

- الزام تولیدکنندگان دولتی و خصوصی به عرضه برخی از کالاهای استراتژیک مانند گاز طبیعی، میعانات گازی و باقیمانده محصولات پتروشیمی و فرآورده های پایین دستی نفت (که تاکنون در بورس کالای ایران عرضه نشده اند) به منظور گسترش بازار.

- افزایش جذابیت‌ها از جمله بخشودگی مالیاتی و... برای جذب حداکثری و دفع حداقلی عرضه کنندگان.

- حضور هرچه بیشتر فعالان حرفه ای بین المللی در بازار مانند: بانک ها، شرکت های سرمایه گذاری کارگزاران برای رونق هر چه بیشتر این بازار.

- باتوجه به بین المللی بودن معاملات نفت خام و گستره فعالیت های مربوط به آن از یکسو و عدم توان فعالان مالی کشور از سوی دیگر، حضور بازیگران بین المللی در بازار اجتناب ناپذیر است و زمینه این حضور نیز باید توسط نهادهای ذیربط فراهم آید.

- ایجاد بسترهای لازم و کاهش بروکراسی های موجود به منظور معرفی محصولات تولیدشده توسط عرضه کنندگان خرده پا.

- در نظرگرفتن ابزارهای تنبیهی لازم برای شرکت هایی که طبق قانون موظف به عرضه در بورس بوده اما از این کار سرباز می زنند.

راه اندازی بورس نفت و تامین مالی پروژه های نفتی از طریق ارائه ابزارهای نوین مالی از جمله: فروش اوراق مشارکت، اوراق صکوک، اوراق سلف نفتی، اوراق آتی، اوراق مشتقه (اختیار خرید و فروش) ، ترانزیت و سوآپ نفت کشورهای همسایه و عرضه نفت سایر کشورها در بورس نفت ایران و متقابلا عقد قراردادهای همکاری با بورس های بین المللی و منطقه ای در جهت عرضه نفت ایران در آن بورس ها و گردش مالی گسترده از جمله دستاوردهای این بورس خواهد بود.

- حذف انحصار تسویه معاملات انجام شده در بورس کالا توسط یک بانک و بهره مندی از توانایی تمامی بانک های علاقمند در جهت تسهیل تسویه وجوه ناشی از معاملات در بورس کالا.

- تقویت و به روز کردن سیستم های معاملات بورس کالا بالاخص در زمینه معاملات بر خط (Online)و تسویه و نقل و انتقال وجوه.

- پیگیری در خصوص گسترش و به کارگیری ابزارهای مالی نوین از جمله معاملات آتی ، آپشن ، فوروارد، سوآپ ، ترانزیت و... در جهت تامین مالی مناسب برای تولیدکنندگان و عرضه کنندگان محصولات.

- استفاده از نیروهای متخصص و با تجربه و کارآمد در جهت گسترش بازار معاملات.

- تبلیغات و آموزش فراگیر در سطح کشور و حتی در سطح بین المللی در جهت گسترش بازار معاملات./

منبع: خانه ملت