دکتر جواد صالحی اصفهانی، دانشگاه ويرجينيا تك
مترجم: میثم هاشم خانی (این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید)
درباره نویسنده: دکتر جواد صالحی اصفهانی، تحصیلات دوره دبیرستان خود را در نیشابور به پایان رساند. سپس برای تحصیل در رشته اقتصاد به انگلستان و بعد به آمریکا رفت و دکترای اقتصاد خود را درسال 1977 میلادی (1354شمسی) از دانشگاه هاروارد دریافت نمود. از آن زمان تا کنون، ایشان در دانشگاه های ویرجینیاتک (Virginia Tech)، پنسیلوانیا (Pennsylvania) و آکسفورد (Oxford) به تدریس و پژوهش اشتغال داشته و عضویت در چندین موسسه و انجمن پژوهشی معتبر اقتصادی را نیز در کارنامه خود دارد. مهم ترین فعالیت های مطالعاتی و پژوهشی ایشان تا به امروز، در سه حوزه «اقتصاد کشورهای خاورمیانه»، جمعیت شناسی اقتصادی (demographic economics)، و نیز «اقتصاد انرژی» متمرکز بوده است. دکتر صالحی اصفهانی، تا به امروز پژوهش های مختلفی در زمینه فقر و نابرابری اقتصادی در کشورهای خاورمیانه را به انجام رسانده و مقالات متعددی را در این زمینه تالیف نموده است.
چکیده مقاله: در مقاله پیش رو، نویسنده می کوشد تا ارتباط بین اجرای طرح هدفمندی یارانه ها با تغییر وضعیت معیشتی فقرا در ایران را به طور اجمالی مورد بررسی قرار دهد. مهم ترین نکات مطرح شده در مقاله عبارتند از:
الف) آثار تورمی حاصل از اجرای هدفمندی یارانه ها (که تابعی از دو عامل سرعت افزایش قیمت ها و نیز سیاست های پولی بانک مرکزی ست)، گریزناپذیر بوده و در صورت تلاش بانک مرکزی برای به کارگیری سیاست های انقباضی شدید به منظور کنترل تورم، می توان انتظار داشت که رکود حاکم در اقتصاد کشور به مراتب تشدید گردد.
ب) در شرایط فعلی، میزان بهره مندی دهک های بالای درآمدی از یارانه های انرژی، به مراتب بالاتر از دهک های پایین درآمدی ست، در حالیکه میزان بهره مندی دهک های مختلف درآمدی از یارانه نان تفاوت چندانی با هم ندارد.
ج) اگر چه در شرایط فعلی مقدار مطلق بهره مندی فقرا از یارانه های مستقیم، کمتر از ثروتمندان است، اما اگر نسبت بهره مندی از یارانه مستقیم بخش بر کل مخارج مصرفی هر فرد را در نظر بگیریم، مشاهده می کنیم که در فقیر ترین دهک درآمدی یارانه های مستقیم حدودا 37 درصد از کل مخارج مصرفی هر خانوار را تشکیل می دهند، در حالیکه این نسبت برای خانوارهای ثروتمندترین دهک درآمدی برابر با 8 درصد است. به این ترتیب در صورت حذف یارانه ها (و در فقدان پرداخت یارانه نقدی و یا در صورت ناکارآمدی سیستم توزیع یارانه نقدی)، دهک های درآمدی پایین ضربه شدیدتری را متحمل خواهند شد.
د) اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، تنها در صورتی می تواند به سود فقرا باشد که سیستم توزیع یارانه نقدی، کارآمدی نسبتا بالایی داشته و اعتماد عمومی نسبت به این کارآمدی وجود داشته باشد. بنابراین هر اتفاقی که اعتماد مذکور را مخدوش نماید (مانند نوسانات زیاد، اظهارات ضد و نقیض و بلاتکلیفی در مورد جزئیات طرح هدفمندی یارانه ها)،می تواند کلیت اجرای طرح را با چالش جدی مواجه نماید.
عبارت های داخل و نیز تیترهای فرعی، جزو متن اصلی مقاله نبوده و توسط مترجم اضافه شده اند. لذا بدیهی ست که کاستی های مربوط به این قسمت ها، ارتباطی به نویسنده مقاله نداشته و به عهده مترجم می باشد.
***
در اوایل سال 2010 میلادی (اوایل زمستان 1388)، دولت ایران موفق شد د ر پایان یک جدال نفس-گیر، قانون هدفمندی یارانه ها را در مجلس به تصویب رسانده، و اختیارات گسترده ای را در زمینه چگونگی هزینه درآمدهای هنگفت ناشی از کاهش یارانه ها به دست آورد. با این وجود، هم چنان اجرا یا عدم اجرای طرح هدفمندی یارانه ها در هاله ای از ابهام قرار دارد. اصلی ترین علت مبهم بودن سرنوشت این طرح، به این مساله برمی گردد که دولت تنها با گذشت حدود دو هفته از تصویب قانون مذکور، از مجلس خواست که سقف 20 هزار میلیارد تومانی (20 میلیارد دلاری) درآمدهای حاصل از هدفمندی یارانه ها را افزایش دهد ؛ درآمدهایی که قرار است از طریق افزایش بهای انواع سوخت، و نیز کاهش یارانه پرداختی به تعدادی دیگر از کالاهای مشمول یارانه تامین شود.
بلاتکلیفی قانون هدفمندی یارانه ها، شرایط را برای تجدید قوای منتقدین قانون مذکور فراهم ساخت و باعث شد که آنان شعارهای خود در نقد این قانون را با شدت بیشتری تکرار کنند؛ انتقاداتی که وجه مشترک همه آنها، هشدار در مورد هزینه های سنگینی ست که در صورت حذف ناگهانی یارانه ها به اقتصاد کشور تحمیل خواهد شد (برای مثال می توان به دو مقاله [1] و [2] اشاره نمود). به احتمال زیاد، انتقادات مذکور همچنان ادامه خواهند یافت، اما دستکم می توان این طور ادعا کرد که هم اکنون در ایران، مسیر حرکت به سمت منطقی شدن قیمت انرژی آغاز شده است. اصلی ترین انتقادات مطرح در مورد پیامدهای نامطلوب طرح هدفمندی یارانه ها را، می توان در دو گروه طبقه بندی نمود: افزایش تورم و افزایش جمعیت افراد زیر خط فقر. منتقدان پیش بینی های مختلفی را در مورد آثار تورمی طرح مذکور مطرح کرده اند که تورم ناشی از اجرای طرح هدفمندی یارانه ها را بین 30 تا 50 درصد ثخمین می-زنند. همچنین تعدادی از منتقدین پیش بینی می کنند که وضعیت معیشتی فقرا در اثر اجرای این طرح، به مراتب بدتر از وضعیت فعلی خواهد شد. در این میان، به نظر می رسد که ادعای بدتر شدن وضعیت معیشتی فقرا، ادعای چالش برانگیزتری خواهد بود؛ مخصوصا اگر به این نکته توجه کنیم که بهبود شرایط معیشتی فقرا و نیز کاهش نابرابری درآمدی، از طرف دولت به عنوان یکی از مهم ترین اهداف طرح هدفمندی یارانه ها مطرح شده است.
بررسی دو ایراد منتقدین هدفمندی یارانه ها:
افزایش تورم و افزایش فقر
در مورد آثار تورمی ناشی از حذف یارانه ها، جای شک و شبهه ای نیست که افزایش قیمت انرژی، منجر به افزایش سطح عمومی قیمت ها خواهد شد؛ هر چند که برخی از مدافعان سرسخت طرح هدفمندی یارانه ها، کمابیش چنین ادعایی را رد می کنند (برای مثال [3] را ببینید). میزان اثر تورمی حاصل از اجرای این طرح، به دو عامل بستگی دارد: نخست سرعت افزایش قیمت ها (و تدریجی یا ناگهانی بودن این افزایش)، و دوم چگونگی طراحی سیاست پولی بانک مرکزی در مواجهه با آثار تورمی طرح هدفمندی یارانه ها. نظر شخصی من اینست که اگر بانک مرکزی ایران بخواهد سیاست پولی کاملا انقباضی (توام با محدود کردن شدید اعتبارات بانکی) را به منظور کنترل آثار تورمی حاصل از افزایش قیمت انرژی اعمال کند، چنین سیاستی ضربه سنگینی را به اقتصاد نسبتا ضعیف ایران وارد ساخته و منجر به عمیق تر شدن رکود در اقتصاد ایران خواهد شد. بنابراین من امیدوارم که در صورت تصمیم بر اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، بانک مرکزی ایران از سیاست های انقباضی شدید دوری کند؛ حتی اگر چنین اقدامی منجر به افزایش تورم گردد.
اما در مورد ادعای آسیب دیدن فقرا در اثر اجرای طرح هدفمندی، همان طور که پیشتر اشاره شد با انتقادات جدی تر و مناقشه برانگیزتری مواجه هستیم (برای مثال [4] را ببینید). دلیل اصلی اهمیت بیشتر این دسته از انتقادات، به این مساله برمی گردد که در طول یک سال و نیم اخیر، همواره کاهش فقر و کاهش نابرابری اقتصادی، به عنوان مهم ترین هدف دولت از اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، بیان شده است. نقطه اوج چنین ادعایی به چندماه قبل برمی گردد: زمانی که ادعا شد در صورت اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، بعد از سه سال دیگر هیچ فقیری در ایران وجود نخواهد داشت.
لازم به توجه است که در مورد انتقادات مربوط به بدتر شدن وضعیت معیشتی فقرا و همچنین افزایش نابرابری اقتصادی، کلیت این مساله را می توان از طریق محاسباتی سرانگشتی و نه چندان پیچیده بررسی نمود؛ محاسباتی که یک نمونه از آن در ادامه این مقاله ذکر خواهد شد. نتیجه کلی حاصل از چنین محاسباتی آنست که یارانه های پرداختی به حامل های انرژی (مخصوصا در مورد بنزین)، منجر به افزایش نابرابری در اقتصاد ایران شده اند؛ زیرا میزان بهره مندی فقرا (دهک های درآمدی پایین) از یارانه های مربوط به انرژی، به مراتب کمتر از ثروتمندان (دهک های درآمدی بالا) است. به این ترتیب در اثر اجرای هدفمندی یارانه ها، مهم ترین عاملی که ممکن است به بدتر شدن وضعیت معیشتی فقرا منجر شود، اینست که دولت برنامه پرداخت یارانه نقدی را با کیفیت پایین و به شکلی ناکارآمد اجرا نماید؛ مساله ای که شخصا اعتقاد دارم امکان آن نسبتا بالا بوده و مخصوصا با در نظر گرفتن اتفاقات چندماه اخیر، این عقیده تقویت می شود. در مورد دلایل چنین عقیده ای، در قسمت پایانی مقاله توضیحات بیشتری ارائه خواهم نمود.
مقایسه سهم مطلق و نسبی دهک های درآمدی از یارانه ها
(قبل و بعد از اجرای طرح هدفمندی)
اکنون برای بررسی دقیق تر اثر یارانه های انرژی بر نابرابری اقتصادی در ایران، یک محاسبه سرانگشتی انجام می دهیم: جدول زیر، میزان بهره مندی هر دهک درآمدی از یارانه های مستقیم مربوط به 4 کالای اصلی مشمول یارانه (بنزین، نان، گاز طبیعی و برق) را در سال 207 میلادی (1386 شمسی) نشان می دهد. البته باید توجه کرد که هر ایرانی از مقداری یارانه غیرمستقیم نیز در اثر مصرف کالاها و خدمات «انرژی بر» (energy intensive) بهره مند می شود که در اینجا برای سادگی محاسبات از یارانه های غیرمستقیم صرف نظر شده است. مجددا برای ساده تر شدن محاسبات، فرض می کنیم که قیمت بدون یارانه هر یک از 4 کالای یارانه ای مورد بررسی، 5 برابر قیمت یارانه ای آن باشد. برای مثال در مورد بنزین، فرض می کنیم که درصورت حذف یارانه، قیمت آن به 5 برابر مقدار فعلی یعنی در حدود 500 تومان به ازای هر لیتر افزایش یابد. در این حالت، اگر فقط یارانه های مستقیم پرداختی به 4 کالای فوق را در نظر بگیریم، مقدار کل این یارانه ها در حدود 17 هزار میلیارد تومان خواهد شد. البته بدیهی ست که مقدار واقعی یارانه ها در اقتصاد ایران، بیش از این مبلغ است که علت آن به در نظر گرفته نشدن یارانه مصرفی توسط بنگاه های تولیدی و نیز زیرمجموعه های دولت، و همچنین صرف نظر کردن از سایر کالاهای مشمول یارانه (به منظور ساده سازی محاسبات) مربوط می شود.
به این ترتیب با در نظر گرفتن فروض فوق، و با استفاده از داده های آماری مربوط به «بودجه خانوار» سال 86 که توسط مرکز آمار ایران منتشر شده است، می توان با اندکی محاسبات جدول زیر را تنظیم نمود؛ جدولی که هم مقدار تقریبی بهره مندی هر ایرانی از یارانه مربوط به هر یک از 4 کالای اصلی مشمول یارانه را مشخص می کند، و هم چگونگی توزیع این یارانه در میان دهک های درآمدی مختلف را تخمین می زند:
تصویر با سایز بزرگ
اکنون اگر با توجه به نرخ برابری قدرت خرید (ppp rates) اعلام شده توسط بانک جهانی در سال 2007 (1386 شمسی)، قدرت خرید هر دلار را برابر 3355 ریال در نظر بگیریم، می توان نتایج حاصل از جدول فوق را به صورت زیر خلاصه نمود:
• میزان مخارج مصرفی سرانه هر فرد در پایین ترین دهک درآمدی، 320 هزار تومان (تقریبا 1000 دلار ppp) بوده؛ در حالیکه متوسط مخارج مصرفی هر فرد در ثروتمندترین دهک درآمدی، حدودا 18 برابر یعنی معادل 5 میلیون و 800 هزار تومان (معادل 18300 دلارppp ) بوده است.
• در مورد یارانه نان در سال 86، هر فرد متعلق به فقیرترین دهک درآمدی، به طور متوسط 53 هزار تومان (160 دلارppp ) یارانه مستقیم دریافت کرده که این رقم با یارانه دریافتی سایر دهک های درآمدی از بابت نان، تفاوت چندانی ندارد.
• در مورد یارانه بنزین، متوسط یارانه مستقیم هر فرد در فقیرترین دهک درآمدی معادل 15هزار تومان (44 دلارppp ) در سال بوده؛ در حالیکه متوسط یارانه دریافتی هر فرد در ثروتمندترین دهک درآمدی حدودا 13برابر یعنی برابر با 180 هزار تومان (نزدیک به 550 دلارppp ) بوده است. همچنین نزدیک به نیمی از کل یارانه پرداختی برای بنزین، توسط دو دهک بالای درآمدی مصرف شده است.
• در مورد بهره مندی از یارانه گاز و برق نیز، نابرابری زیادی در بین دهک های مختلف درآمدی به چشم می خورد. در اینجا نیز بالغ بر یک سوم از یارانه ها به دو دهک بالای درآمدی می رسد، در حالیکه سهم پایین ترین دو دهک درآمدی، کمتر از 10 درصد از کل یارانه هاست.
• با در نظر گرفتن مجموع یارانه پرداختی به 4 کالای مورد بررسی در سال 86، متوسط یارانه سالیانه دریافتی هر فرد در پایین ترین دهک درآمدی، حدود 120 هزار تومان (360 دلارppp ) بوده، در حالیکه متوسط یارانه سالیانه دریافتی هر فرد در بالاترین دهک درآمدی تقریبا 4 برابر یعنی معادل 470 هزار تومان (معادل 1410 دلارppp ) بوده است.
بنابراین، مشاهده می شود که در صورت حذف یارانه ها، و با فرض عدم تغییر نسبت مصرف کالاهای مشمول یارانه توسط دهک های مختلف درآمدی، مقدار مطلق ضرر و زیان دهک های ثروتمند به مراتب بیشتر از دهک های فقیر خواهد بود. اما این مساله صرفا یک روی سکه است! زیرا اگر بهره-مندی نسبی دهک های مختلف از یارانه ها را در نظر بگیریم، شرایط کمابیش متفاوت خواهد بود.
در صورت حذف یارانه ها، مقدار نسبی ضرر و زیان (نسبت میزان استفاده هر فرد از یارانه های مستقیم بخش بر کل مخارج مصرفی همان فرد)، برای دهک های فقیر شدیدتر است. در واقع با در نظر گرفتن فرض هایی که پیشتر ذکر شد، یارانه های مستقیم مربوط به نان، بنزین، گاز و برق فقط 8 درصد از کل مخارج مصرفی سرانه هر فرد در ثروتمندترین دهک درآمدی را تشکیل می دهد؛ در حالی که این نسبت برای فردی در پایین ترین دهک درآمدی معادل 37 درصد است. نمودار مربوط به درصد استفاده از یارانه های مستقیم نسیت به کل مخارج مصرفی، به تفکیک دهک های درآمدی مختلف، در زیر رسم شده است:
تصویر با اندازه بزرگ
با وجود همه توضیحات بالا، در این مورد اتفاق نظر وجود دارد که پرداخت یارانه بیشتر به افراد ثروتمندتر، کاملا غیرمنطقی ست؛ مخصوصا زمانی که پرداخت چنین یارانه ای بسترساز هدر دادن انرژی و نیز آلودگی محیط زیست باشد. اکنون بگذارید توزیع نقدی یارانه ها را بررسی کنیم. بر اساس متن مصوب قانون هدفمندی یارانه ها، نیمی از درآمدهای حاصل از حذف یارانه ها باید بین خانوارها توزیع شود. با توجه به مشخص نبودن چگونگی این توزیع، فرض می کنیم که قرار باشد یارانه نقدی به طور مساوی به نیمی از جمعیت (5 دهک پایین تر درآمدی) اختصاص داده شود و 5 دهک بالای درآمدی به کلی از یارانه محروم شوند. به این ترتیب با در نظر گرفتن فرضیات بالا، به هر فرد متعلق به 5 دهک پایین درآمدی، مبلغی در حدود 240 هزار تومان (710 دلارppp ) در سال پرداخت خواهد شد. از طرف دیگر، براساس محاسبات قبلی، می توان مشاهده نمود که در شرایط فعلی و پیش از حذف یارانه ها، هر فرد در پایین ترین دهک درآمدی، به طور متوسط 120 هزار تومان در سال در قالب یارانه مستقیم مربوط به 4 کالای یارانه ای مورد بررسی دریافت می کند و این مبلغ هر فرد متعلق به 5 مین دهک پایین درآمدی، سالیانه به طور متوسط 200 هزار تومان است:
بنابراین در صورتیکه فرآیند پرداخت یارانه نقدی، قادر باشد 5 دهک پایین درآمدی را به دقت شناسایی نماید، هر یک از افراد دهک اول، در فرآیند نقدی شدن یارانه ها، باید از دریافت فعلی 120 هزار تومانی خود چشم پوشی کند، به این امید که در آینده مبلغی معادل 240 هزار تومان دریافت کنند. اکنون باید دید که با توجه به نگاه غالب در بین ایرانیان که در ضرب المثل معروف «سیلی نقد به از حلوای نسیه» متبلور است، آیا 5 دهک پایین درآمدی حاضرند از سهم دریافتی خود در ساختار یارانه ای فعلی، به امید دریافت مبالغ بیشتری در چارچوب نقدی شدن یارانه ها در آینده چشم پوشی کنند؟
لزوم ترمیم اعتماد شهروندان به کارآمدی ساختار توزیع یارانه نقدی
در مورد جلب رضایت دهک های پایین درآمدی، مهم ترین نکته موثر، به میزان اعتماد دهک های درآمدی متوسط و فقیر، به کارآمدی و منصفانه بودن فرآیند تعیین دهک های درآمدی دریافت کننده یارانه نقدی مربوط می شود. هم اکنون در ایران شاهد گسترش تردیدها در مورد کارآمدی مکانیزم مورد استفاده برای طبقه بندی درآمدی شهروندان (خوشه بندی) هستیم (برای مثال [5] را ببینید). دولت برای جمع-آوری آمارهای مربوط به طبقه بندی درآمدی (خوشه بندی) شهروندان، مبالغ هنگفتی هزینه نمود و کارشناسان زیادی را به کار گرفت تا بتواند ، خانوارهای مشمول یارانه نقدی را شناسایی نماید. اما پس از انتشار رسمی نتایج طبقه بندی درآمدی (خوشه بندی)، نگرانی اغلب شهروندان در مورد میزان دقت نتایج خوشه بندی تشدید شد. به نحوی که ظرف مدت کمی لطیفه-های متعددی در مورد اشتباهات قابل توجه نتایج خوشه بندی، در میان شهروندان رایج گشت؛ لطیفه هایی که درون مایه اکثر آن ها به قرار گرفتن تعداد زیادی از افراد ثروتمند در خوشه اول (شامل فقیرترین افراد) و تعداد زیادی از افراد نیازمند در خوشه سوم (شامل ثروتمندترین افراد) مربوط میشد. به این ترتیب پس از صرف هزینه چندین میلیون دلاری و به کارگیری صدها نفر برای طبقه بندی درآمدی ایرانیان، و همچنین ارسال ده ها میلیون پیام کوتاه به منظور اطلاع رسانی به شهروندان در مورد نتایج خوشه بندی، شاهد تخریب اعتماد بخش زیادی از مردم به ساختار طراح سیستم خوشه بندی (مرکز آمار ایران) بودیم (برای مثال [6] را ببینید). سرانجام شرایط به قدری بغرنج شد که رئیس جمهور در تلویزیون ظاهر شد و در حالی که لبخند به لب داشت، از مردم خواست که نتایج خوشه بندی را فراموش کنند!
منبع: الف فروردین 1389