روزبه کردونی

در ایامی که جام‌جهانی فوتبال توجه همگان را به کشور برزیل متوجه کرده است، مفید خواهد بود که مروری به تجربه موفق این کشور در اجرای برنامه پرداخت نقدی مشروط داشته باشیم. بررسی و واکاوی پروژه موفق پرداخت نقدی مشروطِ برزیل تحت‌عنوان بولسا فامیلیا (Bolsa Família) از آن رو ضرورت دارد که دراین ایام درکشور ما مباحث مرتبط با پرداخت نقدی و سبد کالا در راس توجه افکار عمومی قرار دارد.

تاریخچه

در اواخر دهه 80میلادی مطالعات اولیه برای اجرای پروژه‌های حمایتی از فقرا در دانشگاه برازیلیا آغاز شد و در سال 1991 اولین گزارش مکتوب درخصوص دلایل و ضرورت اجرای طرح پرداخت نقدی مشروط با عنوان Bolsa Escola منتشر و مورد نقد و بررسی کارشناسان قرار گرفت.  چهار سال پس از این تاریخ در سال 1995 پروژه Bolsa Esola در سطح منطقه‌ای (منطقه فدرال برازیلیا) و سپس در سال 2001 در مقیاس ملی اجرا شد. در این پروژه حمایتی دولت به خانواده‌های فقیرِ شناسایی‌شده کمک نقدی پرداخت می‌کرد مشروط به اینکه فرزندان آنها در مدرسه حضور داشته باشند. در سال 2003 Bolsa Esola که بر آموزش کودکان خانواده‌های فقیر تمرکز داشت با پروژه Bolsa Alimentação که بر مساله بهداشت خانوارهای تهیدست توجه داشت ادغام و برنامه بولسا فامیلیا به وجود آمد. ادغام برنامه‌های حمایتی در پروژه Bolsa Familia سبب شد نقاط ضعف برنامه‌های قبلی نظیر سیستم اطلاعات مجزا و غیریکپارچه، شرایط متفاوت و متعدد برای شناسایی خانوارهای فقیر و وجود سطوح مختلف برای خدمت‌گیرندگان از بین برود و برنامه‌های فقرزدایی کارآمدتر و تاثیرگذارتر شوند.

هدف اصلی پروژه

اهداف اصلی این طرح عبارت بودند از:

1- فراهم‌کردن کمک‌های فوری به نیازمندان از طریق پرداخت ماهانه

2-  تلاش برای ازبین‌بردن چرخه فقر (بین‌النسلی‌شدن فقر) از طریق تشویق کودکانی که در خانواده‌های فقیر زندگی می‌کنند به ادامه تحصیل.

3- مبارزه با گرسنگی و توسعه امنیت غذایی.

4- توسعه دسترسی به خدمات عمومی به‌ویژه آموزش و بهداشت.

5- توسعه خوداتکایی پایدار میان خانوارهای دارای فقر شدید.

خانوارهای مستحق دریافت

پروژه بولسا فامیلیا پرداخت نقدی را برای سه گروه تضمین می‌کرد: خانوارهای فقیر (درآمد زیر 44دلار) یا خیلی فقیر (زیر 22دلار)، خانوارهایی که دارای فرزندان 0تا 15سال هستند، خانوارهایی که دارای زنان باردار هستند.

شروط پرداخت نقدی

پرداخت نقدی به خانوارهای شناسایی‌شده اولا منوط به این بود که فرزندان در مدرسه ثبت‌نام و شرکت کنند و در هر ماه هم بیشتر از دو غیبت نداشته باشند (حضور 85درصدی در کلاس‌ها) ثانیا تغذیه مادران باردار و فرزندان زیر هفت‌سال با حضور در مراکز بهداشتی و کلاس‌های آموزشی زیر نظر قرار گیرد.

شناسایی خانوارها

این خانوارها از طریق پرکردن فرم‌های ثبت‌نام که شامل سوالات متعدد درخصوص وضعیت مالی و درآمدی خانوارها بود، شناسایی می‌شدند و اسامی افراد واجد شرایط در سطوح محلی منتشر می‌شد. در این برنامه پرداخت‌های متفاوتی به خانوار‌های واجد شرایط مطابق با میزان فقر و تعداد فرزندان آنها پیش‌بینی شده بود.

هر دو سال اطلاعات مربوط با خانوارها در سیستم یکپارچه اطلاعاتی بروز می‌شد و دریافت‌کنندگان پرداخت نقدی موظف بودند آخرین وضعیت اقتصادی- اجتماعی، وضعیت اشتغال و آدرس محل سکونت را در سیستم ثبت کنند.

کنسل یا تعلیق‌شدن پرداخت

در این میان اگر شواهدی از وجود کودکان کار، تحریف یا ثبت نادرست اطلاعات و عدم پایبندی به شرایط دریافت یارانه نقدی مشاهده می‌شد، پرداخت نقدی به خانوار موردنظر تعلیق می‌شد.

شمول و تاثیرات برنامه

برنامه Bolsa Familia که در سال 2003 با تحت‌پوشش قراردادن 6/3میلیون‌ خانوار (شش‌درصد خانوارهای برزیل) آغاز شده بود در سال 2011، 4/13میلیون خانوار (20درصد خانوارهای برزیل) را تحت پوشش خود قرار داد و موفق شد 16درصد نابرابری درآمدی را کاهش دهد، فقر مطلق را در برزیل نصف کند (از 7/9درصد کل جمعیت به 3/4درصد کل جمعیت)، ضریب جینی را 15درصد کاهش دهد، 10درصد کار کودک را کاهش دهد و شش‌درصد حضور کودکان بین شش‌ تا 17 سال را در مدرسه افزایش دهد.

یکی از نکات مهم در اجرای برنامه پرداخت نقدی بولسا فامیلیا سهم ناچیز تولید ناخالص داخلی در اجرای این برنامه بوده است. در سال 2003 هزینه طرح کمتر از 3/0درصد تولید ناخالص داخلی و در سال 2011 حدود 35/0درصد از تولید ناخالص داخلی برزیل را شامل می‌شد.

عوامل موثر در موفقیت

عوامل موثر در موفقیت این طرح که امروزه به‌عنوان انقلاب خاموش برزیل از آن یاد می‌شود شامل موارد زیر بوده است:

1- قبل از اجرای برنامه، اهداف و ضرورت اجرای آن به صورت مکتوب منتشر شد و مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

2- برنامه ابتدا در سطح منطقه‌ای و سپس در سطح ملی اجرا شد.

3- همه برنامه‌های حمایتی در یک مدل ادغام و یکپارچه شدند.

4- خانوارها و مدارس فرم‌های شرایط قرارداد را امضا کردند تا مسوولیت صحت اطلاعات ارایه‌شده و باقی‌ماندن در پروژه را برعهده بگیرند.

5- با تعیین و شناسایی دقیق جامعه هدف و تعریف فاکتورهای جغرافیایی و اقتصادی، اجتماعی خانوارها، امکان دخالت مسایل سیاسی یا ورود انگیزه‌های سیاسی به حداقل رسید.

6- با این استدلال که زنان بیشتر از مردان تمایل دارند پول خود را صرف خانواده کنند، واریز نقدی به حساب مادر خانواده انجام شد.

7- کمیته کنترل اجتماعی با هدف نظارت و ارزیابی پروژه و اطمینان از هزینه‌کرد درست مالی و همچنین واسطه‌گری میان دولت و خانوارها ایجاد شد.

8- با ایجاد کمپین‌های مختلف ابعاد طرح برای مردم تشریح شد و آنها تشویق به مشارکت شدند.

9- یک ارتباط سه‌جانبه بین نهادهای مدنی، مدیران منطقه‌ای و دولت مرکزی ایجاد شد.

10- دولت مرکزی برای شناسایی خانوارهای فقیر از کمک بیش از پنج‌هزار شهرداری بهره گرفت. این شهرداری‌ها موظف بودند با شناسایی مناطقی که فقیر‌نشین هستند، خانوارهای آن مناطق را در برنامه ثبت‌نام کنند.

11- با اینکه طرح در سطح ملی انجام می‌شد در حوزه اجرایی، مالی و قوانین دغدغه‌ها و مسایل منطقه‌ای لحاظ شد.

12- سیستم اطلاعاتی یکپارچه و دقیق تهیه شد.

13- برنامه ابتدا با تحت‌پوشش قراردادن فقط شش‌درصد خانوارها آغاز شد و سپس طی 10 سال رقم تحت پوشش خانوارها به 25درصد افزایش یافت.

14- مساله آموزش و سلامت به‌عنوان دو رکن مهم فقرزدایی از خانوارهای محروم به‌عنوان شرط پرداخت نقدی اعلام شد.

 منبع: شرق