20 سال پیش آدام اسمیت به روسیه رفت. سفر اسمیت پس از خروج مارکس برساخته ذهن لنین از شوروی سابق صورت پذیرفت. سیستم اقتصاد سیاسی برآمده از توهم لنین به شدت ناکارآمد بود و به همین دلیل نسخه سوسیالیسم صنعتی منسوب به افکار مارکس در تضادهای درونی شدیدی گرفتار آمد. سفرای آدام اسمیت به حدی شتابزده بودند که شوک‌درمانی را برای اقتصاد روسیه تجویز کردند و سرمایه‌داری آنارشیک را برای روسیه به ارمغان آوردند. در نتیجه استقرار سرمایه‌داری آنارشیک، روسیه به نظم دسترسی باز‌گذار نکرد. شوک‌درمانی در دیگر کشورهای اروپای شرقی نیز نتیجه مطلوب را به همراه نیاورد و بر میزان فساد اقتصادی و تشدید نابرابری افزود. در واقع شوک‌درمانی همان بلایی را بر سر اقتصادهای بلوک شرق آورد که برنامه تعدیل ساختاری در کشورهای آفریقایی، آمریکای‌لاتین و آسیا به همراه داشت.
به‌رغم تجربیات بین‌المللی ناموفق شوک درمانی و مسائل نهادی- ساختاری بسیار عمیق اقتصاد ایران، چنین رویه‌ای در قالب هدفمندسازی یارانه‌ها اتخاذ شده است. گرچه کاهش شکاف درآمدی و اصابت مستقیم یارانه‌ها به گروه‌های کم‌درآمد به‌عنوان هدف اصلی این طرح عنوان می‌شود اما در خوش‌بینانه‌ترین حالت به‌نظر می‌رسد شرایط اقتصادی داخلی به اندازه کافی احتساب نشده‌اند.
تورم
در اين نوشتار قصد نقد طرح هدفمندسازي يارانه‌ها را ندارم چون اين لايحه تصويب شده و در سال آينده اجرا خواهد شد. با اين وجود نگاهي اجمالي به آثار و پيامدهاي طرح بر اقتصاد ايران ضرورت دارد. اصابت مستقيم يارانه به گروه‌هاي كم‌درآمد به‌عنوان مهم‌ترين هدف طرح مزبور عنوان شد. از اين گزاره چنين برمي‌آيد كه طراحان به دنبال كاهش شكاف درآمدي از يك طرف و افزايش كارايي در مصرف كالاهاي مشمول يارانه بوده‌اند. چنانچه سازگاري بيروني هدفمندسازي يارانه‌ها يعني مناسبت آن براي شرايط كنوني اقتصاد ايران را مفروض انگاريم، سازگاري دروني طرح همچنان محل تامل خواهد بود. برداشت يارانه از كالاهايي نظير بنزين، برق، گاز و... به اين معناست كه به‌رغم اعطاي يارانه به گروه‌هاي درآمدي مختلف، قيمت اين كالاها حتي در صورت اعمال روش تدريجي به شدت افزايش خواهد داشت. از يك طرف كشش جانشيني اين كالاها نزديك به صفر است يعني كالايي وجود ندارد كه در صورت افزايش قيمت اين كالاها مصرف‌كننده بتواند به جايگزيني آن بپردازد. از طرف ديگر افزايش قيمت اين كالاها به افزايش هزينه توليد بنگاه‌ها نيز مي‌انجامد. اگر بنگاه‌ها نيز نتوانند جانشيني مناسب براي اين نهاده‌ها بيابند، افزايش هزينه توليد، تورم ناشي از فشار طرف عرضه رخ مي‌دهد. به زبان ساده، افراد بايد پول بسيار زيادي براي استفاده از اين كالاها بپردازند و بنگاه‌ها نيز قيمت كالاها و خدمات را بايد افزايش دهند تا از عهده تامين مخارج توليد و ادامه فعاليت برآيند. درنتيجه، افراد به دستمزد بيشتري نياز دارند تا بتوانند فشار تورمي شديد را تحمل كنند. از اين منظر خود هدفمندي يارانه به افزايش شكاف درآمدي تبديل مي‌شود. به عبارت ديگر، در شرايط تورمي شديد، قيمت كالاهاي بادوام به شدت افزايش يافته و ميزان ثروت گروه‌هاي پردرآمد رشد خواهد كرد و شكاف درآمدي بزرگ خواهد شد. به علاوه، افزايش هزينه توليد و فشار تورمي ناشي از آن، آثار ركودي نيز به همراه دارد چون افراد بايد از تقاضاي كالاهاي ديگري بكاهند تا بتوانند كالاهاي اساسي مورد نياز خود را تامين كنند. به‌طور خلاصه در سال آينده مي‌توان وقوع يك تورم ركودي را پيش‌بيني كرد.
توزيع!
تا اينجا حرفي از اصابت يارانه به ميان نيامد. اگر منابع درآمدي كافي براي اعطاي يارانه فراهم آيد، شبكه حامي‌پروري ائتلاف غالب تقويت خواهد شد. بهترين گزينه قشر فرودست در اين شرايط اتكا به يارانه نقدي و تقويت شبكه مزبور است. يعني طبقه متوسط و جست‌وجوگر دسترسي باز در كنج عزلت گرفتار مي‌آيد. اگر منابع درآمدي كافي براي اعطاي يارانه تامين نشود يا وجود نداشته باشد، قشر فرودست نيز نمي‌تواند فشار تورمي شديد را تحمل كند و عوارض ناشي از بيماري هلندي دوباره عود خواهد كرد. در نتيجه بهترين گزينه ائتلاف غالب در انداختن طرحي نو به‌نام عدالت خواهد بود كه هدف خود را تقويت مشخصه‌هاي توزيعي عنوان مي‌كند و البته به تبع آن دسترسي به شدت محدود خواهد بود. در واقع آنتروپي حاصل از طريق تحولي عدالت‌خواه و با تخليه گروه مزاحم چنين نظمي تخليه مي‌شود. در هر صورت، نوسانات شديد به سود هيچ كدام از بازيگران اقتصاد ايران، خواه سياستگذاران و خواه گروه‌هاي مختلف مردم نيست.
منبع: تهران امروز - تاريخ: 06/11/1388