زینب گل محمدیان
پژوهشگر و دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه کالیفرنیا سانتاکروز
در اواخر سال2010، دولت ایران اقدام به اجرای یک سیاست جدید از طریق حذف بیش از 100 میلیارد دلار یارانه انرژی، حملونقل عمومی و بخش‌های غذایی کرد. به منظور جبران اثرات تورمی این سیاست، دولت۵۰ درصد درآمد حاصل از صرفه‌جویی ناشی از حذف یارانه را به‌طور مستقیم به خانوارها پرداخت کرد.
این مقدار برابر با پرداخت نقدی ثابت 455 هزار ریال در هرماه به هر شخص بود. یکی از اهداف اجرای سیاست‌های جدید توسط دولت، بهبود مصرف انرژی و ارتقای فرهنگ و صرفه‌جویی در کشور بود. ارزیابی رفتار مصرفی خانوارهای ایرانی پس از حذف یارانه‌ها در مقایسه با وضعیت این خانوارها پیش از حذف یارانه انرژی یکی از راه‌های ارزیابی سیاست جدید دولت است. ارزیابی رفتار مصرف‌کنندگان می‌تواند از جنبه‌های مختلف از جمله مصرف کالاهای ضروری، استفاده از وسایل حملونقل عمومی و مقایسه سطح رفاه خانوارها پیش و پس از حذف یارانه‌ها بررسی شود. با توزیع پرسشنامه و سوال از خود مصرف‌کنندگان، می‌توان تا حدودی به تغییرات رفتار مصرف خانوارهای ایرانی پس از شوک حاصل از هدفمندی و ارزیابی خالص آثار سیاست‌های جدید بر وضع رفاهی مردم پی برد. به منظور مطالعه اثربخشی سیاست‌های جدید در ارتقای صرفه‌جویی در انرژی، از خانوارها در خصوص فراوانی استفاده از روش‌های مختلف حملونقل پیش و پس از شوک وارده، سوال پرسیده شده است. همچنین به‌عنوان یک معیار از میزان رفاه خانوارها، مصرف اقلام غذایی اساسی و خرید کالاهای بادوام و پوشاک در نظر گرفته شد. اهمیت این موضوع به آن دلیل است که به چه میزان تامین نیازهای اساسی خانواده‌ها تحت تاثیر سیاست جدید قرار گرفته است.
نهایتا، پاسخگویان به سوال مستقیم درباره رضایت کلی، رضایت اقتصادی و قدرت مالی پیش و پس از شوک پاسخ داده‌اند. این بررسی در تابستان سال 2011 و در حدود 6 ماه پس از اجرای سیاست جدید یارانه‌ای در ایران آغاز شد. مصاحبه‌شوندگان به‌صورت تصادفی از افراد در موقعیت‌های مختلف (شهری و روستایی) و گروه‌های درآمدی مختلف انتخاب شدند. در این تحقیق 218 خانواده ایرانی به سوالات پرسشنامه به‌صورت حضوری پاسخ دادند. نتایج حاصل از این پرسشنامه نشان‌دهنده این است که طرح هدفمندی یارانه‌ها توانسته است گرایش خانواده‌های ایرانی به استفاده از سیستم حملونقل عمومی را افزایش دهد. افزایش قیمت سوخت و حامل‌های انرژی موجب شده است تمایل خانواده‌های ایرانی برای استفاده از خودرو شخصی حدود ١٧درصد کاهش پیدا کند. همچنین گرایش به استفاده از سیستم حملونقل عمومی در خانواده‌های ثروتمند ایرانی نسبت به خانواده‌های فقیر بیشتر شده است. افزایش قیمت سوخت، خانواده‌های متمول را به نوعی رفتار صرفه‌جویانه در مصرف سوخت واستفاده از سیستم حملونقل عمومی سوق داده است. خانواده‌های فقیرتر به دلیل استفاده حداقلی و متناسب با نیاز از خودرو شخصی، پس از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها تغییر الگوی رفتاری محسوسی نداشته‌اند. برای بررسی مصرف کالای اساسی پس از هدفمندی یارانه‌ها ٧ مدل کالای اساسی شامل برنج، گوشت، نان، لبنیات، میوه، پوشاک و دخانیات مورد بررسی قرار گرفت که پس از مطالعه وضع مصرف خانواده‌های روستایی و شهری این نتیجه به دست آمد که دهک‌های اول درآمدی پس از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها بیشترین کاهش در زمینه مصرف کالاهای اساسی را داشته‌اند. این خانوارها اعلام کردند فشار ناشی از افزایش تورم به اندازه‌ای بوده است که نه‌تنها تاثیر دریافت یارانه نقدی را خنثی کرده که توان خرید این خانواده‌ها را نیز کاهش داده است.