اقتصاد در پساکرونا؛ جهان یکی از بی سابقه ترین رکودهای تاریخ خود را تجربه خواهد کرد/ سومین نامه اقتصاددانان به سران قوا به زودی منتشر می‌شود
دکتر فرشاد مومنی، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به شیوع ویروس کرونا، می‌گوید: هر قدر امکان و مجال بیشتری به بحث‌های عمیق کارشناسی به صورت بین رشته‌ای و با بهره گیری از حداکثر ظرفیت‌های اندیشه‌ای موجود در ایران داده شود، و آمادگی خودمان را برای پذیرش نقدهای عالمانه و کارشناسانه افزایش دهیم، طبیعتا هم در حداقل سازی تهدیدها و هم در بستر سازی برای بهره گیری حداکثری از فرصت های ناشی از کرونا که کم هم نیست، می‌تواند به ما کمک کند.
این استاد دانشگاه در رابطه با مساله فقر و نابرابری در دوران کرونا گفت: اوضاع و احوال ایران در زمینه فقر و نابرابری و ناآرامی های اجتماعی در دوران پیش از کرونا هم یک مساله بسیار جدی و سرنوشت ساز بوده و شاید هیچ مساله ای امروز به اندازه مواجهه اصولی و توسعه گرا با فقر و نابرابری های ناموجه، برای امکان پذیر کردن حداقل سازی هزینه های ناشی از کرونا و حداکثر سازی بهره گیری از فرصت های آن، اهمیت نداشته باشد.
مومنی همچنین معتقد است که ترکیب فقر و نابرابری فزاینده با رکود عمق یافته در همیشه تاریخ بشر، خطر جنگ‌ها را برجسته می‌کند و طبعا جنگ افروزان می‌توانند طیف بسیار متنوعی از قدرت های موجود در دنیا را در بر بگیرند.
دکتر فرشاد مومنی در خصوص تاثیر کرونا بر اقتصاد کشورها، گفت: تقریبا همه کسانی که در چندماهه اخیر در سطح جهان راجع به کرونا صحبت کرده اند، روی این مساله که کرونا، یک پدیده با ابعاد بسیار گسترده است اتفاق نظر داشته‌اند و وجوه اندیشه‌ای، راهبردی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن را مورد واکاوی قرار داده اند و یک ذخیره دانایی بسیار بزرگی پدیدار شده است که می تواند مددکار هر کشور معینی باشد تا از طریق عمق بخشی به دانش خود و جدی گرفتن همه وجوه و آثار این مساله و همینطور کارکردهایی که به همراه خواهد داشت، آینده بهتری را برای جامعه خودشان رقم بزنند.
او افزود: کرونا به مثابه یک شوک برون‌زا مانند هر شوک دیگری است و به صورت توأمان، دربردارنده فرصت‌ها و تهدیدهای بسیار جدی است و کشورهای موفق آنهایی هستند که از چنان قدرت انعطافی برخوردار باشند که به آنها این اجازه و توانایی را می‌دهد که بتوانند از فرصت‌های آن حداکثر بهره‌برداری را داشته باشند و تهدیدهایش را هم به حداقل برسانند.
کرونا توأمان دارای تهدید و فرصت‌های بسیار جدی است/ کشورهایی موفق هستند که حداکثر بهره را از فرصت‌های کرونا ببرند و تهدیدهای آن را به حداقل برسانند
او با تاکید بر نقش نخبگان در مواجهه با تاثیرات کرونا، گفت: من پیشنهاد گفت و گوهای ملی سطح بالا، در خصوص تمامی ابعاد این مساله را با تمرکز و تاکید بر نخبگان اندیشه‌ای مطرح می کنم. حکومتگران ایران در برابر این شوک برون‌زا، زحمت‌های طاقت فرسایی کشیدند و مردم زحمت‌ها و فداکاری‌های نخبگان حوزه سلامت را به صورت آشکارتر دیدند؛ اما باید اذعان کرد که این تلاش‌ها تقریبا خصلت فراگیری داشته است و باید در عین حال که کاستی‌ها و ضعف‌های آن را به نیت اصلاح برجسته می‌کنیم، قدردان زحمت های مافوق طاقت، در این شرایط بسیار خطیر هم باشیم؛ اما این حقیقت را نیز نباید نادیده گرفت که ظرفیت اندیشه‌ای به کارگرفته شده در این مسیر برای مواجهه با پیچیدگی‌های کرونا، هم از منظر شناختِ مهمترین تهدیدها و هم از منظر شناخت سازوکارهای بهره گیری از فرصت های آن، در حد نصاب نیست.
ظرفیت اندیشه ای به کار گرفته شده برای مواجهه با کرونا در حد نصاب نیست
این استاد دانشگاه علامه طبابایی در ادامه افزود: شاید مهمترین کارکرد این گفت و گوهای ملی در سطح نخبگان که من پیشنهاد می‌کنم، این باشد که در درجه اول روی آسیب پذیری های بسیار جدی کشور در شرایط پساکرونا تامل بیشتری داشته باشیم و اگر در آن زمینه سطوحی از موفقیت پدیدار شد، آن وقت در خصوص چگونگی بهره گیری از فرصت‌های این مساله حرف‌های قابل اعتنایی مطرح می‌شود. برداشت من این است که هر قدر امکان و مجال بیشتری به بحث‌های عمیق کارشناسی به صورت بین رشته‌ای و با بهره گیری از حداکثر ظرفیت‌های اندیشه‌ای موجود در ایران داده شود، و آمادگی خودمان را برای پذیرش نقدهای عالمانه و کارشناسانه افزایش دهیم، طبیعتا هم در حداقل سازی تهدیدها و هم در بستر سازی برای بهره گیری حداکثری از فرصت های ناشی از کرونا که کم هم نیست، می‌تواند به ما کمک کند.
داده های بسیار تکان دهنده ای در این زمینه یعنی عمق فقر و ابعاد نابرابری ها وجود دارد
مومنی در خصوص فقرزایی و تاثیر آن بر ناآرامی‌های اجتماعی، تصریح کرد: اولین مساله که در قله اهمیت قرار دارد، این است که تمام مطالعه‌هایی بسیار مهمی که در دو ماهه گذشته از سوی معتبرترین سازمان‌های بین المللی متخصص در امور اقتصادی و اجتماعی انتشار پیدا کرده است، روی مساله فقرزایی و تشدید کنندگی نابرابری و در نتیجه بستری برای ناآرامی‌های اجتماعی تاکید می کنند. مساله این است که اوضاع و احوال ایران در زمینه فقر و نابرابری و ناآرامی های اجتماعی در دوران پیش از کرونا هم یک مساله بسیار جدی و سرنوشت سازی بوده است و داده های بسیار تکان دهنده ای در این زمینه یعنی عمق فقر و ابعاد نابرابری ها وجود دارد.
این دانش آموخته مطالعات توسعه تصریح کرد: بنابراین چیزی که در کمال خضوع می توان با مسئولین کلیدی کشور در میان گذاشت این است که شاید هیچ مساله ای امروز به اندازه مواجهه اصولی و توسعه گرا با فقر و نابرابری های ناموجه، برای امکان پذیر کردن حداقل سازی هزینه های ناشی از کرونا و حداکثر سازی بهره گیری از فرصت های آن، اهمیت نداشته باشد. بنابراین یک فراخوان به معنای دقیق کلمه «ملی» باید پدیدار شود تا بتوانیم تمامی ابعاد فقر و نابرابری های ناموجه در دوران پیش از کرونا را خوب و عالمانه بشناسیم، تحلیل کنیم و جهت گیری هایی که با حسن نیت و دلسوزی بوده اما در بسیاری از موارد، ناکارآمد و در برخی از موارد حتی نقض غرض بوده را شناسایی کنیم؛ بنابراین حیاتی‌ترین مساله نظام تصمیم گیری های اساسی کشور ما این است که در این زمینه تامل و از اصحاب خرد و دانایی مدد بجوییم.
تشدید فقر و نابرابری در جامعه بستری برای ناآرامی‌های اجتماعی است/ اوضاع ایران در زمینه فقر و نابرابری پیش از کرونا هم بسیار جدی بود
این استاد اقتصاد دانشگاه اظهار کرد: در تمام مطالعات بین المللی صورت گرفته،بر آسیب پذیری بسیار بیشتر خاورمیانه و شمال آفریقا در زمینه مواجهه بی سابقه با پیامدهای ناشی از فقر و نابرابری‌های ناموجه، توافق جمعی وجود دارد که به نوبه خودش تاکید مجددی بر ضرورت و اهمیت این مساله است؛ به نظر من باید محور و مدار اصلی تمام قاعده گذاری هایی که در حیطه مسایل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حتی امنیت ملی صورت می گیرد، پیدا کردن راه حل‌های توسعه گرا برای مواجهه با ابعاد شکنندگی آور فقر و نابرابری باشد.
محور تمام قاعده گذاری های کشور باید پیدا کردن راه حل های توسعه گرا برای مواجهه با فقر و نابرابری باشد
مومنی در خصوص رکود در دوران پساکرونا، بیان کرد: مساله دومی که در خصوص آن اتفاق نظر وجود دارد و تا همین امروز هم شواهد و داده های موجود به اندازه کافی تکان دهنده هست، راجع به این است که جهان یکی از بی سابقه ترین رکودهای تاریخ خود را در دوره پساکرونا تجربه خواهد کرد. شرایط عمق یافته رکود، دربردارنده تکان دهنده ترین تهدیدها و بی سابقه ترین فرصت‌ها در مقیاس جهانی است؛ بنابراین ما فقط برای اینکه نشان دهیم متوجه ابعاد این قضیه هستیم نباید از لفظ کلیشه ای «رکود» بهره بگیریم بلکه باید عمق این مساله و ابعاد فرصت‌ها و تهدیدهایی که وجود دارد را به اندازه اهمیتی که دارد درک کنیم و آمادگی های لازم در عرصه اندیشه ای، سازماندهی و اصلاحات بنیادی در نظام قاعده گذاری و نظام توزیع منافع را در مرکز توجه قرار بدهیم.
نظام تصمیم گیری‌های اساسی کشور است که باب گفت و گوی های سطح بالای کارشناسی را در این زمینه فراهم کنند
اقتصاددان معروف کشور تصریح کرد: من با کمال تاسف باید بگویم که به هیچ وجه بنیه اندیشه‌ای ابراز شده توسط مدیریت اقتصادی کشور ما، از کیفیت و تناسب بایسته با تمامی ابعاد این مساله نیز مانند فقر و نابرابری برخوردار نیست و این هم یک هشدار بزرگ و هم توصیه کلیدی به نظام تصمیم گیری‌های اساسی کشور است که باب گفت و گوی های سطح بالای کارشناسی را در این زمینه فراهم کنند.
جهان یکی از بی سابقه ترین رکودهای تاریخ خود را در دوره پساکرونا تجربه خواهد کرد
او در ادامه افزود: من برای اینکه گوشه ای از ابعاد اهمیت این مساله را بیان کرده باشم می گویم که در دومین نامه ای که جمعی از اقتصاددان های ایران در سال ۱۳۹۷به سران سه قوا نوشتند، با استناد به داده های سال ۱۳۹۶ مرکز آمار و بانک مرکزی، گوشزد کرده بودند که در این سال، ایران از نظر جهش اندازه موجودی انبار بنگاه های تولیدی، رکورد تاریخی زده است که در طول تاریخ ۵۰ ساله گذشته ما کم‌نظیر بوده است؛یعنی بخش بزرگی از محصولات درداخل که در سال ۱۳۹۶ با پایه دلار کمتر از ۳۵۰۰ تومان تولید شده بود، قادر به یافتن مشتری نیست و این مساله، علاوه بر نمایان کردن ابعاد رکود و عمق آن اشاره ای هم به ابعاد مساله فقر و نابرابری در کشورماندارد؛ در آن سال به وضوح مشاهده شده بود که ما با یک بحران شدید تقاضای موثر در میان خانوارهای ایرانی گرفتار آمده‌ایم و شواهد جدیدی هم که در گزارش های رسمی منتشر شده، حکایت از این دارد که ما با پدیده روند رو به سقوط سهم مصرف نهایی خانوارها از تولید ناخالص داخلی رو به رو هستیم و این مساله درواقع نکات بسیار کلیدی را از نظر نوع مواجهه با این بحران و پیامدهای آن مورد توجه قرار می دهد.
با پدیده روند رو به سقوط سهم مصرف نهایی خانوارها از تولید ناخالص داخلی رو به رو هستیم
این کارشناس برجسته اقتصادی ادامه داد: به عنوان مثال داده های رسمی به ما می گوید که سهم حقوق و دستمزد از کل ارزش تولید کارگاه های بزرگ صنعتی ایران در پایان سال ۱۳۹۸ به کمتر از ۱۰ درصد رسیده است در حالی که این سهم در بخش قابل اعتنایی از اقتصادهای دنیا، حدود ۵۰ درصد است؛ به عبارت دیگر همه ناکارآمدی ها، خطاهای سیاستی و بحران‌ها در ابعاد مالایطاق، روی شریف ترین،کارآمدترین و موثرترین گروه اجتماعی در این کشور گذاشته می شود و اگر اوضاع و احوال در مورد کارکنان کارگاه های بزرگ صنعتی ایران به این وضعیت رسیده باشد، آدم های اهل صلاحیت وبصیرت می توانند حدس بزنند که گستره و عمق تقاضای موثر در بخش غیر رسمی اقتصاد ایران می تواند چه ابعادی داشته باشد.
با پدیده روند رو به سقوط سهم مصرف نهایی خانوارها از تولید ناخالص داخلی رو به رو هستیم
مومنی تصریح کرد: من در نهایت اجمال فقط روی این نکته تاکید می کنم که یک حیطه بسیار حیاتی و سرنوشت ساز برای آینده ایران، نحوه رویارویی نظام تصمیم گیری های اساسی با چنین رکودی خواهد بود و ما به یک برنامه اقدام ویژه در این زمینه نیازمند هستیم و لازمه جدی آن ، تقویت بنیادی نظام کنونی تصمیم گیری است و بنیه کارشناسی بسیار ضعیفی که الان مبنای جهت‌گیری‌ها در سطوح بالای تصمیم گیری کشور و به ویژه تصمیم گیری هایی که از ناحیه سران محترم قوا صورت می‌گیرد، به یک تقویت راهبردی نیاز دارد؛ من با نهایت ادب و خضوع چند سال پیش به نظام تصمیم گیری‌های اساسی کشور پیشنهاد کردم که این اختیاراتی که الان در اختیار سران محترم قوا است باید در اختیار یک شورای وسیع تری قرار بگیرد و سران سه قوا هم به عنوان شخصیت‌های حقوقی در آن حضور داشته باشند؛ اما اکثریت قاطع اعضای آن شورا را باید متخصصان ممتاز و شناخته شده از نظر صلاحیت علمی و دوری از مناسبات مربوط به رانت، فساد و ذی نفع بودن، تشکیل دهند. من می‌خواهم صمیمانه دوباره این پیشنهاد خود را تکرار کنم و به صراحت بگویم بنیه اندیشه‌ای مشاهده شده در تصمیم گیری‌ها در دوره پس از تفویض اختیارات به سران قوا، به هیچ وجه تناسبی حتی با پیچیدگی های ناشی از دوران پیشا تحریم ایران نداشته است چه برسد به اینکه تحریم و کرونا هم به اوضاع و احوال قبلی اضافه شده باشد.
اختیاراتی که الان در اختیار سران محترم قوا است باید در اختیار یک شورای وسیع‌تری قرار بگیرد
او همچنین خطرجنگ افروزی را به واسطه فقر و رکود عمق یافته در مقیاس کل جهان محتمل دانست و گفت: مساله سوم و یکی دیگر از تهدیدهای بسیار مهم این است که ترکیب فقر و نابرابری فزاینده با رکود عمق یافته در همیشه تاریخ بشر، خطر جنگ‌ها را برجسته می‌کندو طبعا جنگ افروزان می‌توانند طیف بسیار متنوعی از قدرت های موجود در دنیا را در بر بگیرند. باز هم به اعتبار اتفاق نظر نسبی در این زمینه که آسیب پذیرترین منطقه در دنیا همانند ۲ زمینه قبلی، منطقه خاورمیانهو شمال آفریقا است، برای ما دلالت های بسیار جدی و مهمی دارد. من در نهایت اجمال به ۲ دلالت کلیدی و سرنوشت ساز اشاره می کنم و امیدوارم که اصحاب خرد و دانایی در بسط طول و عرض این مساله به اندازه کافی نظام تصمیم گیری های کشور را کمک کنند. مساله اول ایناست که در شرایط کنونی بیش از هر دوره تاریخی دیگری جهت گیری های کشور در زمینه سیاست خارجی اهمیت پیدا می‌کند؛ و من بهانه جویی‌های جنگ افروزان بین‌المللی و به طور مشخص آمریکا، اسراییل و عربستان را به واسطه منافع و گستره مداخله‌هایی که در منطقه دارند، جدی تر و متمایزتر می دانم؛ لذا همه اصحاب خرد و دانایی باید به نظام تصمیم گیری‌های اساسی کشور کمک کنند که هم پیچیدگی‌های اقتصاد سیاسی این مساله را حتی‌المقدور بهتر درک کنند و هم به یک شرایط ویژه و فوق العاده نیاز داریم تادر این زمینه اجازه هر نوع خود رأیی و اظهارنظرهای غیر مترقبه و غیر مسوولانه داده نشود. ما در طی سال‌های گذشته هم از این ناحیه ضربه های سنگینی دریافت کردیم ولی شرایط پس از کرونا این مساله را ممکن است پیچیده تر کند بنابراین به هوشمندی‌های سطح بالاتری نیاز داریم.
ترکیب فقر و نابرابری فزاینده با رکود عمق یافته خطر جنگ‌ها را برجسته می‌کند
او در ادامه افزود: تقریبا همه استراتژیست های بزرگ در طول تاریخ بشر مطرح کردند که سرنوشت جنگ‌های احتمالی بیش از هر چیزی تابعی از رابطه حکومت با مردم هست و اگر اصلاح بنیادین ریشه دار در این زمینه در دستور کار قرار نگیرد، طبیعتا کشورهایی مثل ایران که در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارند، بسیار آسیب پذیرتر خواهند بود؛ بنابراین بازگشت به اینکه ما رابطه مردم و حکومت را ارزیابی آسیب شناختی عمیق کنیم و به سمت اصلاحات رادیکال در این زمینه حرکت کنیم، نیز به عنوان یک مساله حیاتی مطرح می‌شود. امیدواریم با توجه به ظرفیت دانایی بسیار قابل اعتنایی که در نظام کارشناسی کشور و حتی بیرون از نظام کارشناسی کشور وجود دارد، مسوولین گرامی با اذعان به ناکافی بودن تلاش های ارزشمندی که تا کنون کرده اند، هر چه سریع تر باب گفت و گوی ملی در این زمینه را باز کنند و تاب تحمل خودشان را برای شنیدن ارزیابی های آسیب شناختی جدی بالا ببرند و اعتماد عمومی را بازسازی کنند. اگر چنین چیزی اتفاق بیفتد، هم هزینه فرصت جنگ افروزی علیه ایران بسیار بالا خواهد رفت و هم ظرفیت های موجود در ایران چه از نظر انسانی و چه از نظر مادی می تواند بسیار کارآمدتر در خدمت اهداف توسعه قرار گیرد.
ظرفیت‌های موجود در ایران چه از نظر انسانی و چه از نظر مادی می‌تواند بسیار کارآمدتر در خدمت اهداف توسعه قرار گیرد/ مسوولین باب گفت و گوی ملی را هر چه سریع‌تر باز کنند
مومنی تصریح کرد: ما شواهد بسیارقابل اعتنایی را مشاهده می کنیم که نشان دهده این است که به جای اتخاذ چنین راهبردی، آنچه که متاسفانه تا امروز بیشتر مورد توجه قرار داشته این بوده که به هر قیمت منابع مالی جدیدی در این کشور ایجاد کنیم درحالی که از کانال محور قرار دادنِ بازگرداندن و تقویت اعتماد متقابل میان مردم و حکومت می توانیم استراتژی حفظ سرمایه های انسانی و مادی موجود در کشور و از دست ندادن و بهره گیری کارآمد از آنها را در دستور کار قرار دهیم. من فقط برای اینکه یک تصور خیلی روشن در این زمینه وجود داشته باشد توجه مسوولان گرامی کشور را به این نکته جلب می کنم که حسب داده‌های رسمی بانک مرکزی که به شکلی بسیار ارزشمند توسط مهندس بحرینیان و همکاران ایشان در مرکز پژوهش های اقتصادی و توسعه اتاق مشهد گردآوری شده است، به وضوح می بینید که در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ که بدترین سال های اقتصادی ما طی سال های اخیر به شمار می رود، فقط از کانال رسمی،رقمی بالغ بر ۶۵ میلیارد دلار واردات داشته ایم؛درحالی که اگر این واردات در همین سطحی که امکان پذیر است مورد ارزیابی آسیب شناختی قرار بگیرد و واردات قاچاق و موارد غیررسمی هم به آن اضافه شود و همچنین با راستی آزمایی از طریق تطابق‌های بین کشوری با طرف‌های تجاری ایران، شما متوجه خواهید شد که چه ظرفیت ارزی بسیار عظیمی در همین بدترین سال ها در اختیار ایران بوده ولی به واسطه فقدان مشارکت فراگیر و بایسته افراد صاحب صلاحیت و فقدان نظارت های تخصصی مدنی، ما با عوارض خطاها و سوء تخصیص هایی که در این زمینه وجود داشته است بعد از مرگ سهراب متوجه آن شدیم و هنوز هم در کش‌و قوس میزان به رسمیت شناخته شدن خطاهایی قرار داریم که در گزارش های رسمی هم به آنها اشاره شده است.
اعتماد متقابل میان مردم و حکومت بازگردانده شود
او ادامه داد: بنابراین به نظر من هنوز ظرفیت‌های مادی و انسانی ایران بسیار فراتر از حد مشکلات موجود است و انصاف این است که سرنوشت کنونی اقتصاد ما،به هیچ وجه شایسته جامعه ای نیست که از این میزان ظرفیت‌های مادی و انسانی برخوردار است؛ اگر ما بازگرداندن اعتماد به عامه مردم و به ویژه نخبگان و تولیدکنندگان را در دستور کار قرار دهیم، من با اطمینان به عنوان دانش آموخته کوچک مطالعات توسعه، به مسئولان کشور گوشزد می کنم که اگر به اقتضائات کارشناسی تن داده شود و زور علم را از غیر علم در فرایندهای تصمیم گیری‌های اساسی، بیشتر کنیم و به الزامات مشارکت معنی دار مردم در سرنوشت خود تن در دهیم می توانیم خود را به بهترین کیفیت، از عوارض این تهدیدهای سه گانه مصون نگه بداریم.
ظرفیت‌های مادی و انسانی ایران بسیار فراتر از حد مشکلات موجود است/ زور علم را از غیر علم در فرایندهای تصمیم گیری‌های اساسی، بیشتر کنیم
مومنی در پایان خاطرنشان کرد: به حکومتگران و هم به مردم گرامی کشورمان این اطمینان را می دهم که ظرفیت های مادی و انسانی موجود در کشور به حدی هست که بتوانیم یک شیوه بسیار موثر برای برون رفت از این شرایط پیدا کنیم و این وعده را هم به هر دو گروه عزیزان ذکر شده می دهم که همان اقتصاددان‌هایی که دو سال پیش به مسئولین کلیدی کشور و خصوصا سران سه قوا نامه نوشتند، باز هم یا در همان گروه و یا در محدوده جمعی کوچکتری به زودیطی چند هفته آینده نامه‌ای انتشار خواهند داد تا با ارائه جزئیات در خصوص راهکارهای اقتصادی و همچنین اقتصاد سیاسی برای مواجهه ثمر بخش، پُر‌دستاورد و کم هزینه با شرایط بسیار پیچیده کنونی، مسوولیت تاریخی خودشان را انجام دهند.
شفقنا