دکتر جعفر قادری

نماینده سابق مردم شیراز و عضو هیات علمی دانشگاه شیراز

مردمسالاری برپایه انتخاب نمایندگان توسط شهروندان استوار است که از جانب و به جای آنها به اعمال قدرت و حاکمیت می پردازند. انتخابات یکی از روشهای رای دادن به منظور برگزیدن زمامداران بصورت مردمسالار است. در واقع، وجود انتخابات رقابتی و قدرت انتخاب، یکی از شرایط مردمسالاری است. انتخابات متکی بر دادن حق رای به شهروندان، اجرای انتخابات و تعیین یک نظام انتخاباتی است.

انتخابات براساس شیوه های فنی گوناگونی موسوم به نظامها یا سامانه های انتخاباتی انجام می شود. نظام انتخاباتی قواعد فنی برای انتخاب داوطلبانبه عنوان نماینده در یک انتخابات است. براساس این نظامها، شیوه های اعمال حق رای، روشهای محاسبه نتایج انتخابات و مبانی که براساس آن کرسیهای مورد رقابت در انتخابات تقسیم می شوند مشخص میگردد.

گفتنی است که معمولا نوع نظام انتخاباتی در قانون اساسی ذکر نمی شود، بلکه این امر در اختیار قوه مقننه قرار می‌گیرد تا از راه وضع قانون عادی در این باره تعیین تکلیف نماید. برحسب اینکه در امر انتخابات و نمایندگی، کارامدی و یا عدالت و انصاف انتخاباتی را مد نظر قرار دهیم، سامانه انتخاباتی اکثریتی و تناسبی در کنار یکدیگر قرار میگیرند. این نظامهای انتخاباتی با توجه به معیار آرای لازم برای انتخاب یک نماینده از یکدیگر تفکیک شده اند.

این روزها که بحث اصلاح نظام انتخاباتی موجود در مجلس شورای اسلامی کلید خورده و با جلب نظر شورای نگهبان، کلیات این اصلاح در صحن مجلس شورای اسلامی مصوب شده است و جلسات متعددی بین کمیسیونهای تخصصی مجلس شورای اسلامی و نمایندگان شورای نگهبان در جریان است، وظیفه همه است که در اصلاح این طرح به مجلس شورای اسلامی کمک کنند.

بنده به عنوان فردی که قبلا در برنامه‌های مختلف رادیویی و یادداشت‌های متعدد و مذاکره با افراد صاحب نظر در دوران نمایندگی مجالس هشتم و نهم و بعد از آن پیگیر این اصلاحات بوده و برای غنای پیشنهادات خود نظامهای انتخاباتی مجالس قانونگذاری در بسیاری از کشورهای دنیا را مطالعه کرده ام، برخود لازم می بینم تا اطلاعات اکتسابی را در اختیار قانونگذاران قرار دهم.

به عنوان یک فرد علاقه مند، مطلع و پیگیر، حفظ نظام انتخاباتی اکثریتی را برای حوزه های تک نماینده ای و انتخاب نظام انتخاباتی تناسبی را برای حوزه های چند نماینده ای گزینه مناسب میدانم. به اعتقاد بنده طرح تهیه شده در مجلس شورای اسلامی، اگرچه بخشی از اشکالات نظام انتخاباتی موجود را برطرف میکند ولی همانطور که در یادداشت ها و مصاحبه های دیگری بیان کرده ام، این طرح اشکالات دیگری را هم به نظام فعلی انتخابات اضافه میکند.

برای اینکه نظام انتخاباتی مورد نظر خود را بیشتر توضیح دهم در ابتدا ویژگیهای نظام انتخاباتی فعلی مجلس شورای اسلامی را که منطبق با قانون اساسی و سیاستهای ابلاغی مقام معظم رهبری است را توضیح داده و سپس انتظاراتی را که ازیک نظام انتخاباتی مناسب وجود دارد را بیان نموده و در ادامه مدل پیشنهادی خود را مطرح و در پایان، مزایای این مدل را بیان خواهم کرد.

 ویژگی‌های نظام انتخابات فعلی مجلس شورای اسلامی و توجه به برخی واقعیت ها در ایران

• حوزه های انتخاباتی متشکل از یک و یا چند شهرستان با جمعیتهای متفاوت است و لذا داشتن حوزه های انتخاباتی تک نماینده ای در کنار حوزه انتخاباتی چند نماینده ای اجتناب ناپذیر است.
• حذف حوزه های تک نماینده ای مغایر با قانون اساسی و سیاستهای ابلاغی است و در حوزه های انتخاباتی تک نماینده ای، امکان استقرار نظام انتخاباتی تناسبی وجود ندارد.
• در حوزه های انتخاباتی چند نماینده ای، استقرار نظام انتخاباتی اکثریتی با عدالت اجتماعی و مشارکت دادن همه طیفهای سیاسی، مذهبی و تخصصی سازگاری ندارد.
• دلیلی بر اجرای یک نظام انتخاباتی واحد برای حوزه های تک نماینده ای و چند نماینده ای وجود ندارد و هرکدام از این دو گروه از حوزه های انتخاباتی (مانند برخی از کشورها از جمله آلمان) می توانند دارای یک نظام متفاوت انتخاباتی باشند.
• ضرورت برخورداری نمایندگان انتخابی در حوزه های تک نماینده ای از یک کف رای، عملا سرنوشت انتخابات را در برخی از حوزه ها به دور دوم می کشاند که برگزاری دور دوم مستلزم انجام هزینه های اضافی و مشارکت ناچیز شهروندان است و لذا اگر بتوان با استفاده از یک نظام انتخاباتی بدون عدول از کف رای در یک دور سرنوشت انتخابات را تعیین کرد، انتخاب آن نظام مناسبت دارد.
• در صورتیکه در هر حوزه انتخابیه اکثریت غیرمنسجم ولی اقلیت منسجم باشد امکان حاکمیت اقلیت بر اکثریت وجود دارد.
• به علت عدم وجود ساختارهای حزبی، تهیه لیست کاندیداها توسط پدرسالاران جناحی انجام میشود.
• در صورت همراه بودن تمایلات مردم با یک لیست، همه افراد وارد شده در لیست بدون توجه به دارا بودن حداقل شرایط انتخاب میشوند.
• در حوزه های چند نماینده ای در برخی از ادوار برخی جناحها و جریانها هیچ نماینده ای در آن حوزه انتخابیه ندارند.
• در برخی از ادوار در حوزه های چند نماینده ای افرادی وارد مجلس شده اند که کمترین شایستگی برای احراز این سمت نداشته اند.

 انتظاراتی که از یک مدل انتخاباتی مناسب وجود دارد

• امکان حفظ ساختار حوزه های تک نماینده ای در کنار حوزه های چند نماینده ای داشته باشد.
• حداقل در حوزه های تک نماینده ای امکان شناخت کافی مردم از کاندیداها را فراهم نماید.
• با توجه به اینکه بیشترین دور دوم انتخابات مربوط به حوزه های چند نماینده ای است، نیازی به برگزاری انتخابات دور دوم لااقل در حوزه های چند نماینده ای نباشد.
• در انتخاب نماینده در حوزه های انتخاباتی تک نماینده ای حدنصاب رای برای انتخاب نماینده حفظ شود.
• در حوزه های چند نماینده ای، نامزدها در ثبت نام بصورت مستقل و یا در قالب ائتلاف آزادی عمل داشته باشند.
• در حوزه های چند نماینده ای، امکان رقابتهای انتخاباتی درون جریانی و برون جریانی در یک انتخابات فراهم شود.
• در درون جناحهای سیاسی و یا مذهبی مختلف، امکان شکل گیری بیش از یک ائتلاف وجود داشته باشد.
• در حوزه های انتخاباتی چند نماینده ای، بیشتر جناحها و جریانهای سیاسی، قومی و مذهبی در آن حوزه نماینده داشته باشند.
• در حوزه های انتخاباتی چند نماینده ای، فهرستهای انتخاباتی از نوع باز باشد تا قدرت انتخاب برای رای دهنگان از بین نامزدهای هر ائتلاف و یا افراد مستقل وجود داشته باشد.
• در حوزه های انتخابیه چند نماینده ای، شانس انتخاب برای افراد مستقل از بین نرود.
• باتوجه به اینکه اکثر نمایندگان را نمایندگان حوزه های تک نماینده ای تشکیل میدهند، نظام انتخاباتی پیشنهادی امکان رای آوردن و تبدیل به قانون را داشته باشد.
• مشارکت حداکثری مردم را بدنبال داشته باشد.
• از تلون سیاسی نمایندگان در طول دوره انتخابات و در دوران نمایندگی مجلس جلوگیری کند.
• کار نمایندگی را به عنوان یک حرفه تخصصی تثبیت کند.
• به ثبات سیاسی کشور کمک کرده و از ابتلای کشور به حالتهای افراط و تفریط جلوگیری نماید.
• انتخاب مردم را به شب رای گیری و اعلام نتایج نظرسنجی ها واگذار نکند.

 نظام انتخاباتی پیشنهادی

الف- حوزه های انتخاباتی تک نماینده ای

• در حوزه های انتخاباتی تک نماینده ای، نظام انتخاباتی از نوع اکثریتی با شرایط فعلی و بدون تغییر اجرا شود.

ب- حوزه های انتخاباتی چند نماینده ای

• در این حوزه های انتخاباتی (دو و یا بیشتر از دو نماینده)، نظام انتخاباتی تناسبی در نظر گرفته شود.
• امکان ثبت نام نامزدها به صورت مستقل و یا در قالب ائتلاف پیش بینی شود.
• هر فرد فقط امکان قرارگرفتن در یک ائتلاف را داشته باشد.
• به هر ائتلاف به اندازه سهم آن ائتلاف از کل آراء صحیح ماخوذه (نسبت حاصلجمع آراء اعضای ائتلاف به کل آراء صحیح ماخوذه)، کرسی اختصاص داده شود. در صورتیکه تعداد کرسیهای هر ائتلاف دارای عدد صحیح و اعشار باشد فقط عدد صحیح آن درنظر گرفته شود.
• برای جلوگیری از شکل گیری ائتلاف های متعدد، در صورتی برای هر ائتلاف از کرسیهای موجود سهم منظور شود که سهم آراء ائتلاف حداقل 5 درصد کل آراء صحیح ماخوذه باشد.
• باقیمانده کرسیهای اشغال نشده به افراد انتخاب نشده اعم از عضو در ائتلافها و یا مستقل، هرکدام که رای بیشتری داشته باشند اختصاص داده شود.

مزایای نظام انتخاباتی پیشنهادی

الف- در حوزه های تک نماینده ای

1. چون اکثریت مجلس را نمایندگان حوزه های تک نماینده ای تشکیل میدهند این مدل براحتی در مجلس رای خواهد آورد.

ب- در حوزه های چند نماینده ای

1. امکان ثبت نام نامزدها هم بصورت مستقل و هم در قالب ائتلاف وجود دارد. در هر حال فرد نمی تواند در بیش از یک ائتلاف حضور داشته باشد.
2. امکان معرفی بیشتر از یک ائتلاف در درون یک جناح و انتخاب بین افراد در درون یک ائتلاف وجود دارد
3. اگرچه محدودیتی برای شکل گیری ائتلاف وجود ندارد ولی نصاب 5 درصدی باعث میشود تا درون هر جریان ائتلاف های متعددی شکل نگیرد.
4. این نظام انتخاباتی به شکل گیری احزاب و تقویت آن بدون وابستگی به کمکهای مالی دولتها کمک میکند.
5. افراد حاضر در ائتلاف ها از تبلیغات انفرادی و توصیه به تک رای خودداری میکنند.
6. از تلون سیاسی نمایندگان انتخاب شده جلوگیری میکند، چراکه فرد از ابتدا با یک ائتلاف مشخص انتخاب شده ودر طول دوران نمایندگی با همین شناسنامه و هویت ادامه کار میدهد.
7. چون افراد هر ائتلاف براساس بیشترین رای انتخاب میشوند، افراد توانمند هر ائتلاف انتخاب و افراد پایین جدول حذف میشوند.
8. هر جریانی در هر دوره ای در آن حوزه انتخابیه حضور دارد ولی سهمش در هر دوره نسبت به دوره دیگر کم و زیاد میشود
9. چون وابستگی نمایندگان به هر ائتلاف مشخص است، دولت های مستقر در ارزیابی رای نمایندگان دچار اشتباه نمی شوند.
10. مانع از حاکمیت اقلیت بر اکثریت بدلیل تفرق آراء اکثریت و تشکیل ائتلافهای مختلف در جناح اکثریت می شود.
11. نقش پدر سالاران جناحی در انتخاب لیستهای انتخاباتی کمرنگ تر میشود.
12. دوران ماندگاری نمایندگان توانمند از جناحهای مختلف در مجلس بیشتر میشود.
13. رای دهندگان تحت هر شرایطی مطمئن هستند که جناح آنها در این حوزه انتخابیه نماینده دارد اگرچه تعداد این نمایندگان در هر دوره نسبت به دوره های دیگر ممکن است کم و زیاد شود.
14. چون بیشتر جریانها در همه دوره ها حضور دارند تعامل جریانها برای پیشبرد کار کشور بیشتر میشود.
15. حق و حقوق نامزدهای مستقل تضییع نمی شود.
16. درصد مشارکت مردم در این نظام انتخاباتی بیشتر از انتخابات اکثریتی است.

 منبع: الف