عضو هیات علمی دانشگاه شیراز
ایران به لحاظ مصرف بنزین پس از امریکا، چین، ژاپن، روسیه، کانادا، مکزیک، اندونزی، برزیل و عربستان در جایگاه دهم دنیا قرار دارد. مصرف بنزین در یک کشور به جز قیمت آن که اثر مستقیم بر مصرف دارد به طور غیر مستقیم تابع عوامل چون تعداد وسایل نقلیه، اندازه شبکه ی جادهای، توان مالی مردم کشور و کیفیت مصرفی وسایل نقلیه میباشد. در شکل (1) سرانه وسیله نقلیه در کشورهای دنیا مشخص شده که بر این اساس ایران جزء کشورهای متوسط دنیا بوده و در جایگاه 64 دنیا قرار دارد.
شکل (1) نقشه سرانه وسیله نقلیه در کشورهای مختلف (2011)
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_vehicles_per_capita
بررسی و مقایسه عوامل عمده موثر بر میزان مصرف بنزین در جدول (1) برای هفت کشور ایران، ارمنستان، ترکیه، چین، کره جنوبی، انگلستان و آلمان ارائه شده است. اطلاعات نشان میدهد مقدار مصرف بنزین در ایران کمی بیش از کشور آلمان است؛ در حالی که سرانه تعداد وسایل نقلیه در بیش از دو برابر، اندازه طول جادهها بیش از سه برابر و سرانه تولید ناخالص بر حسب PPP آلمان بیش از 2.5 برابر ایران است. از بین کشورهای مورد بررسی ترکیه بیشترین شباهت را در شاخصهای غیر مستقیم به ایران دارد. به عبارتی در دو کشور سرانه تعداد وسایل نقلیه اندکی در ایران بیشتر است، اندازه شبکه جاده ای ترکیه حدود دو برابر ایران است، سرانه تولید ناخالص داخلی ترکیه 30 درصد بیشتر از ایران است. ولی در خصوص مصرف سوخت میزان مصرف سوخت ایران حدود 10 برابر ترکیه است.
جدول (1): عوامل موثر بر میزان مصرف بنزین در کشورهای منتخب
|
کشور |
وسایل نقلیه موتوری در 1000 نفر |
اندازه شبکه جاده ای (کیلومتر) |
تولید ناخالص داخلی سرانه PPP (دلار) |
مصرف بنزین (لیتر در روز) |
جمعیت (میلیون نفر) |
|
ارمنستان |
167 |
7,792 |
9,098 |
704000 |
2/9 |
|
چین |
231 |
4,773,500 |
16,624 |
419760000 |
1386/4 |
|
آلمان |
555 |
644,480 |
50,206 |
93940000 |
82/7 |
|
ایران |
269 |
214,006 |
20,030 |
95000000 |
81/2 |
|
کره جنوبی |
459 |
106,414 |
39,387 |
41580000 |
51/5 |
|
ترکیه |
253 |
426,906 |
26,453 |
9020000 |
80/7 |
|
انگلستان |
469 |
422,310 |
43,620 |
70400000 |
66 |
حال سوال این است که این اختلاف زیاد در مصرف ناشی از چیست؟ چگونه میشود که میزان مصرف در کشوری که جمعیت و سرانه وسایل نقلیهاش تقریبا به اندازه ایران است، از طرفی توان مالی مردمش بیشتر بوده و اندازه جادههایش بیش از دو برابر ایران است، میزان مصرف بنزینش یک دهم ایران باشد؟ آیا صرفا با توجه به تفاوت نرخ بنزین در دو کشور میتوان به این سوال پاسخ داد؟ آیا کیفیت خودروهای دو کشور تا این حد متفاوت است؟
برای بررسی بهتر در جدول (2) میزان مصرف بنزین به ازای هر وسیله نقلیه در روز، میزان مصرف روزانه به ازای هر کیلومتر شبکهی جادهای و میزان مصرف به ازای تولید ناخالص داخلی مشخص شده است. این اطلاعات به خوبی نشان میدهد در همه شاخصها میزان مصرف در ایران به نسبت همه کشورهای مورد بررسی بالاتر است. مثلا مصرف هر وسیله نقلیه در ایران بیش از سه برابر ارمنستان، چین و کره جنوبی، دو برابر آلمان و انگلستان و 10 برابر ترکیه است. مصرف به ازای هر کیلومتر جاده در ایران بیش از چهار برابر ارمنستان و چین، سه برابر آلمان و انگلستان و بیش از 20 برابر ترکیه است. مصرف به ازای سرانه تولید ناخالص داخلی نیز بیش دو برابر ارمنستان و انگلستان، حدود سه برابر کره جنوبی و چین و بیش از 14 برابر ترکیه است.
جدول (2): برخی شاخصهای مرتبط با مصرف بنزین
|
کشور |
مصرف بنزین هر وسیله نقلیه در روز (لیتر) |
مصرف بنزین به اندازه جاده |
مصرف بنزین به ازای سرانه تولید ناخالص داخلی PPP |
|
ارمنستان |
1/45 |
90/35 |
26/68 |
|
چین |
1/31 |
87/94 |
18/21 |
|
آلمان |
2/05 |
145/76 |
22/63 |
|
ایران |
4/35 |
443/91 |
58/41 |
|
کره جنوبی |
1/76 |
390/74 |
20/50 |
|
ترکیه |
0/44 |
21/13 |
4/23 |
|
انگلستان |
2/27 |
166/70 |
24/45 |
آیا واقعا کیفیت خودروهای مورد استفاده در ایران یک دهم خودروهای ترکیه است؟ آیا قیمت پایین تر (با توجه به اینکه ایران یکی از ارزانترین قیمت بنزین را دارد) سبب شده که میزان مصرف تا این حد در ایران بالاتر از کشورهای دیگر باشد؟ بررسی دقیقتر نشان میدهد بخش زیادی از این شکاف را باید با قاچاق سوخت توضیح داد. به عبارتی شکاف عمیق تفاوت مصرف بنزین در ایران با کشورهای دیگر را به طور کامل نمیتوان بر اساس میزان مصرف واقعی داخلی توضیح داد. بلکه مصرف داخلی بنزین از آنچه به عنوان آمار مصرف اعلام میشود کمتر است و بخشی از آمار اعلامی، بنزینی است که به دلیل تفاوت قیمت سوخت در ایران با کشورهای همسایه از ایران قاچاق میشود.
برای برآوردی نه به شکل کاملا علمی بلکه به شکلی سر انگشتی (جهت یک تلنگر) از قاچاق سوخت کشور میتوان به صورت زیر عمل کرد. مقایسه شاخصهای ایران و ترکیه به عنوان کشوری که بیشترین میزان شباهت به لحاظ جمعیت، طول راه، تولید ناخالص داخلی و همسایگی را دارد کمک کننده است. میزان مصرف بنزین در ترکیه 9 میلیون لیتر در روز میباشد یعنی اندکی کمتر از یک دهم میزان مصرف 95 میلیون لیتری ایران. قیمت فعلی بنزین در ترکیه 108 سنت است. از طرفی قیمت فعلی بنزین در ایران با لحاظ دلار آزاد حدود 7 سنت (قیمت هر لیتر بنزین 1000 تومان است که نسبت به دلار 14000 تومان میشود 7 سنت) میباشد. کشش قیمتی بنزین در مطالعات زیادی در ایران بررسی شده است. مثلا صحفی و پاک نژاد (1380) کشش قیمتی بنزین در ایران را 117/0- برآورد کردهاند. ابونوری و شیوه (1385) به کشش قیمتی 14/0- رسیدهاند و شاکری و همکاران (1389) کشش را 24/0- محاسبه کردهاند. بنابراین در مطالعات قبلی کشش قیمتی بنزین در ایران حدود 2/0- برآورد شده است. حال اگر قیمت بنزین در ایران نسبت به ترکیه یک پانزدهم است با 1500 درصد افزایش در قیمت بنزین و کشش 2/0- پیشبینی این است که میزان مصرف در ایران باید 3 برابر ترکیه باشد. از طرفی با لحاظ متوسط مصرف سوخت خودروها، که در ترکیه 6 لیتر در 100 کیلومتر و نسبت به متوسط مصرف در ایران 10 لیتر در کیلومتر لحاظ شده، میزان مصرف با لحاظ کیفیت خودرو و قیمت در ایران نسبت به ترکیه باید حداکثر پنج برابر باشد. بنابراین حتی اگر اندازهی دو برابری و توان خرید 30 درصد بیشتر ترکیه نسبت به ایران را لحاظ نکنیم، میزان مصرف بنزین در ایران در نهایت باید 45 میلیون بشکه در روز (پنج برابر 9 میلیون بشکه ترکیه) میباشد. ما به التفاوت این 45 میلیون بشکه نسبت به 95 میلیون بشکه اعلامی بیانگر حدود 50 میلیون بشکه قاچاق بنزین از کشور در یک روز است.
آمار اعلامی از میزان قاچاق سوخت در نظرات برخی نمایندگان مجلس و دستگاههای نظارتی تا 25 میلیون لیتر قاچاق بنزین از کشور را تایید میکند. هر چند بر اساس محاسبه سرانگشتی این گزارش به نظر میرسد این آمار تا دو برابر میباشد. بنابراین عدم توجه به مکانیسم قیمت سبب شده حدود نیمی از بنزین تولید و عرضه شده در کشور بوسیله قاچاق از ایران خارج شود که منافع زیادی برای قاچاقچیان به همراه دارد.
در جدول (3) اطلاعات قیمت بنزین در کشورهای همسایه ایران مشخص شده است. اطلاعات نشان میدهد که با لحاظ دلار 14000 تومانی به ازای هر لیتر بنزین قاچاق حدود 9290 تومان اختلاف قیمت در ایران و متوسط کشورهای همسایه ایران وجود دارد.
با لحاظ این تفاوت قیمت در میزان بنزین قاچاق شده روزانه 464.5 میلیارد تومان و سالانه حدود 169500 میلیارد تومان به جیب قاچاقچیان بنزین، واریز میشود. یعنی چیزی حدود یک سوم منابع بودجه عمومی دولت از لحاظ درآمدها و واگذاری داراییهای سرمایهای و مالی و همچنین مصارف بودجه عمومی دولت از حیث هزینهها و تملک دارییهای سرمایهای و مالی (443260 میلیارد تومان). و حدود سه برابر بودجه عمرانی دولت شامل تملک داراییهای سرمایهای (60431 میلیارد تومان).
جدول (3): قیمت بنزین در کشورهای همسایه ایران
|
|
قیمت بنزین (سنت) |
قیمت بنزین (ریال) |
تفاوت قیمت بنزین با ایران (ریال) |
|
ترکیه |
108 |
151200 |
141200 |
|
عراق |
63 |
88200 |
78200 |
|
پاکستان |
78 |
109200 |
99200 |
|
افغانستان |
76 |
106400 |
96400 |
|
آذربایجان |
73 |
102200 |
92200 |
|
ترکمنستان |
43 |
60200 |
50200 |
|
متوسط |
73/5 |
102900 |
92900 |
حال سوالی که مطرح است اینکه آیا این حجم قاچاق سرجمع یکسری قاچاقهای فردی است؟ یعنی روزانه 50 میلیون لیتر بنزین (که با لحاظ ظرفیت 20 هزار لیتری تانکرهای حمل بنزین میشود روزانه بار 2500 تانکر حمل بنزین) بوسیله افراد شخصی با یک ظرف 20 لیتری و 30 لیتری قاچاق میشود؟ یعنی 2.5 میلیون نفر روزی یک ظرف 20 لیتری بنزین قاچاق میکنند؟ یا روزی 500 هزار خودرو و کامیون به طور متوسط 100 لیتر بنزین قاچاق میکنند؟ خیلی غیر محتمل و غیر واقعی است. در ضمن اگر ساکنان مرزی کشور این حجم قاچاق انجام میدهند و منافع آن نصیبشان میشود (منافعی که سه برابر بودجه عمرانی دولت در کل کشور است) آن منافع را کجا هزینه کردهاند؟ و اگر واقعا این مبلغ نصیب آنها شده بود، نباید مناطق مرزی با این حجم منافع کسب شده وضعیت رفاهی و عمرانی بهتری میداشتند؟
با توجه به این موارد به نظر قاچاق بنزین باید یک قاچاق ساختارمند و سیستمی باشد و امکان این حجم قاچاق بوسیله افراد مرز نشین غیر ممکن و غیر سیستمی دانستن آن ساده انگارانه است.