گفتگوی فرارو با پویا جبل عاملی درباره چشم‌انداز بازار ارز به چیزی شبیه برجام نیازمندیم!
توجه به تجربه سال ۹۲ نشان می‌دهد در آن مقطع کسی رییس جمهور شد که می‌خواست از طریق گفتگو و مذاکره با جهان بخشی از تنش‌های بین‌المللی علیه کشور را کم بکند که دیدیم چقدر هم موثر بود و سریعا اثر خود را روی بازار گذاشت. در مقطع فعلی هم نیازمند تجربه برخی امور مشابه سال ۹۲ هستیم وگرنه انتظارات مثبتی را هم در بازار مشاهده نمیکنیم.
عبدالناصر همتی رییس کل جدید بانک مرکزی این روز‌ها در حالی سکان هدایت نهاد ناظر پولی کشور را برعهده گرفته که تلاطم گاه و بیگاه قیمت ارز موجبات "کدورت خاطر رییس جمهور" و "نگرانی گسترده مردم" از کاهش فوری و عجیب ارزش پول ملی را فراهم کرده است. موردی که باعث شد تا در نهایت دولت تصمیم بگیرد، ولی الله سیف را پس از ۵ سال از چرخه فعالیت در مقام رییس کل بانک مرکزی خارج کرده، به امید اینکه شرایطی متفاوت را در روز‌ها و ماه‌های آینده در بخش سیاست ارزی و پولی تجربه کند.
به گزارش فرارو؛ این تجربه جدید که از زبان عبدالناصر همتی، به دو بخش "بازگرداندن ثبات به ریال" و نیز "حذف رانت ارزی" تقسیم شده، الزاماتی دارد که به عقیده برخی از کارشناسان شرایط انجام آن در مقطع فعلی با دشواری‌هایی همراه است که گویا بخش‌هایی از آن اساسا از دایره توان بانک مرکزی خارج است. از یک سو با توجه به مشکلات پیچیده ایران با جامعه بین‌المللی خصوصا ایالات متحده آمریکا، سطح دسترسی مناسب کشور به ارز‌های اصلی و پایه‌ای همچون دلار و یورو تا حد زیادی کاهش یافته و این کاهش منابع ارزی در داخل کشور اقتصاد را در تگنای سختی قرار داده است.
از سویی دیگر، خروج سرمایه از کشور که گویا در فصل آخر سال ۹۶ میزان رسمی آن به مرز ۲۷ میلیارد دلار رسیده در کنار نیازمندی صنایع و بخش‌های اقتصادی کشور به واردات کالا، قطعات و مواد موردنیاز جهت ادامه پروسه تولید موجب شده تا امکان حل و فصل مشکلات ارزی به بحرانی تمام عیار تبدیل شود. موردی که باعث شده تا نتوان چندان به چشم‌اندازی مثبت برای اقتصاد ایران در روز‌ها و ماه‌های آینده دلخوش بود. پر واضح است که در این بین کار رییس کل جدید بانک مرکزی برای هماهنگ کردن ارکستر اقتصاد ایران با انبوهی از ساز‌های ناکوک و کاستی‌های فنی از همه سخت‌تر است. خصوصا اینکه اقتصاد ایران سابقه مقاومت دیرینه سیاسیون با واقعی‌سازی نرخ ارز را در پرونده دارد.
چیزی که به عقیده بسیاری از منتقدان اقتصادی دولت بهتر است جای خود را به یک سیاست ارزی شناور کامل یا کنترل شده بدهد تا بخشی از مشکلات فعلی اقتصاد ایران را کاهش دهد. حرف‌های عبدالناصر همتی درخصوص حذف رانت ارزی در کنار تقاضای نهاد‌های کارشناسی همچون مرکز پژوهش‌های مجلس و شورای پول و اعتبار برای واقعی سازی نرخ ار، اما این گزاره را به ذهن متبادر می‌کند که سختی شرایط فعلی شاید دولت را به سمت اجرای اقسامی از سیاست ارزی شناور سوق دهد.
فرارو در یک گفتگوی کوتاه با دکتر پویا جبل عاملی اقتصاددان و عضو موسسه عالی بانکداری، به احتمال اجرای سیاست ارزی شناور از سوی دولت در روزهای آینده و نیز چگونگی خروج از شرایط بحرانی بازار ارز پرداخته است.
نباید قیمت ارز را ثابت نگه داشت
در این باره پویا جبل عاملی تحصیلکرده اقتصاد و کارشناس ارشد مسائل ارزی به فرارو می‌گوید: «رانت تنها زمانی برای ارز به وجود می‌آید که ما شاهد بروز یک نرخ در بازار آزاد باشیم که با نرخ اعلامی دولت تفاوت داشته باشد. طبیعتا کسانی در بازار به هر دلیلی قادر خواهند بود با قرار گرفتن در صف اول دریافت‌کنندگان ارز، از این رانت بهره‌برداری کنند. تجربه کشور‌های مختلف جهان در این حوزه به ما خاطرنشان می‌کند که نگه داشتن قیمت ارز به صورت دولتی در شوک‌های ارزی، راه درستی برای کنترل تورم و توقف کاهش مداوم ارزش پول ملی باشد. دولت‌ها همواره با این هدف که از افزایش تورم جلوگیری کنند، اقدام به ثابت نگه داشتن قیمت ارز می‌کنند غافل از اینکه فشردن فنر ارزی در نهایت نتیجه مثبتی نداشته و به یکباره ممکن است در این بخش کار از دست دولت خارج شود. جامعه به خوبی دید که نتیجه این سیاست جز مواردی که اشاره کردیم، پر شدن جیب برخی از واردکنندگان با منابع رانتی بود. تنها کاری که در این شرایط بایستی انجام داد، حذف اختلاف بین نرخ ارز اعلامی دولت با قیمت ارز در بازار است. آقای همتی با اعلام هدف خود مبنی بر حذف رانت ارزی، احتمال تمایل دارد یا تلاش خواهد کرد تا فاصله بین قیمت دلار در بازار (در این لحظه حدود ۹۹۵۰ تا ۱۰۱۰۰ تومان) با نرخ اعلامی دولت برای این ارز (۴۴۰۳ تومان) که هم‌اینک حدود ۱۰۰ درصد را حذف کند.»
از واقعی‌سازی قیمت ارز تا سیاست ارزی شناور
پویا جبل عاملی که مدرس حوزه بانکداری و استاد دانشگاه است ضمن توضیح تفاوت‌های سیاست ارزش شناور با واقعی سازی نرخ ارز می‌گوید: «البته که این موضوع تفاوتی ماهوی با سیاست ارزی شناور دارد که در آن دولت اساسا مداخله‌ای در بازار آزاد ارز انجام نمی‌دهد. در سیاست ارزی شناور، دولت دخالتی در تعیین نرخ ارز نمی‌کند و قیمتی هم اعلام نمی‌کند. در ایران، اما تاکنون تجربه‌ای در حوزه اجرای سیاست ارزی شناوریا حتی انواع مدیریت شده نداشته‌ایم. قبلا در مقطعی ما یک تجربه سیاست مدیریت ارزی داشتیم که در آن دولت اقدام به تعیین یک نرخ و بعد میخکوب کردن آن می‌نمود مواجه بودیم. البته ایراد این شیوه همانند سیسات تثبیت قیمت ارز توسط دولت است که بعد از چندی با توجه به تفاوت وضعیت تورم اقتصاد ایران (که به طور ساختاری بالاست) با اقتصاد‌های همکار و در تعامل تجاری از قبیل: اتحادیه اروپا، چین یا ...، پس از مدتی این روال قدرت خود را از دست داده و ناکارآمد می‌شود. اتفاقات چند فصل اخیر در حوزه ارزی به خوبی نشان داد که دیگر نمی‌توان با این رویه جلو رفت.»
چطور می‌توان قدرت ریال را تثبیت کرد؟
پویا جبل عاملی عضو هیات علمی موسسه عالی آموزش بانکداری ایران با اشاره به چگونگی اجرای یک سیاست صحیح ارزی گفت: «از آنجا که وضعیت ارزی فعلی یک مسئله چند وجهی است، نباید فقط به وضعیت و تصمیمات بانک مرکزی توجه کرد چرا که همه راه حل نزد این نهاد نیست. در واقع بانک مرکزی در مقطع فعلی نهادی نیست که بتواند به تنهایی جلو شوک‌های موجود در بازار را بگیرد. در مقاطعی از اقتصاد که شما با حملات بورس‌بازانه در بازار ارز روبرو می‌شوید، آنچه که موجب می‌شود نرخ بایستد، ایجاد انتظارات مثبت در بازار و یا عواملی بوده که موجبات بروز این شوک را فراهم کرده است. توجه به تجربه قبلی مشابه (وضعیت شوک زده ارز) در سال ۹۲ نشان می‌دهد در آن مقطع کسی رییس جمهور شد که می‌خواست از طریق گفتگو و مذاکره با جهان بخشی از تنش‌های بین‌المللی علیه کشور را کم بکند که دیدیم چقدر هم موثر بود و سریعا اثر خود را روی بازار گذاشت. در مقطع فعلی هم نیازمند تجربه برخی امور مشابه سال ۹۲ هستیم وگرنه انتظارات مثبتی را هم در بازار مشاهده نمیکنیم. در واقع بدون بروز یک اتفاق مشابه فکر نمی‌کنم قادر باشیم قیمت ارز را کنترل کنیم. البته بانک مرکزی می‌تواند با تخصیص کافی و به موقع ارز برای نیاز‌های اساسی و حیاتی، مسئولیت خود را به خوبی در مقطع فعلی انجام دهد. ولی در مجموع از آنجا که بانک مرکزی تنها نقشی که دارد حضور در طرف عرضه در بازار ارز است، در نتیجه نمی‌تواند به تنهایی تنش را از بازار ارز دور کند.»
پویا جبل عاملی در پایان با اشاره به اینکه همکاری با اروپا و حل FATF نمی‌تواند کمک چندانی به حل مشکلات کشور در مقطع فعلی نماید، گفت: «ایران برنامه دارد اروپا همچنان در برجام بماند و خریدار بخشی از صادرات نفتی ایران هم باشد تا ما همچنان به منابع ارزی مورد نیاز خود در اروپا دسترسی داشته باشیم. از این کانال نیاز هست که ما روی پیشرفت در مسئله FATF متمرکز شویم چرا که این مسئله می‌تواند راهکاری باشد تا به مسیر مشترک همکاری با اروپا لطمه‌ای وارد نشود. از آنجا که بانک‌های اروپایی ادامه همکاری با ایران را منوط به خروج ایران از لیست سیاه FATF و مواردی از این دست کرده‌اند، این مورد می‌تواند برای ما مهم باشد. البته این دید و نگاه دولت است. به شخصه اعتقاد دارم حقیقتا فکر نمی‌کنم اروپا قادر باشد برجام و تعهدات دیگر مشابه خود در قبال ایران را بدون حضور ایالات متحده آمریکا اجرایی کند. البته قصد این کار را دارد، ولی معتقدم که اساسا توان اجرای این کار ندارد.»