دکتر سید محسن طباطبایی مزدآبادی
دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران
در روزنامه دنیای اقتصاد - شماره 3917 نوشت:
یکی از مشکلات جدی که سلامت ما را مورد تهدید قرار می‌دهد، معضل آلودگی هوا است. آلودگی هوا یک مشکل شدید و بزرگ است که موجب آسیب جدی به سیستم قلبی عروقی، سیستم عروق مغزی و افزایش احتمال ابتلا به سرطان و مرگ زودرس می‌شود. براى سنجش كيفيت هوا از معيارى به نام «ضريب كيفيت هوا» (AQI) که توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) تدوین شده، استفاده می‌شود كه بر حسب شدت آلودگى از صفر تا 500 درجه‌بندی می‌شود. نگرانی خاص ما از آلودگی هوا، به دلیل ذرات معلق با قطر کمتر از 5/ 2 میکرومتر است. صنایع و حمل و نقل دو منبع اصلی تولید ذرات معلق آلاینده هوا به شمار می‌آیند. این ذرات به حدی کوچکند که در بینی یا گلو گیر نمی‌افتند، بلکه بدون مانع راهی شش‌ها می‌شوند. در درون شش‌ها این ذرات سبب بروز عفونت، آسم، برونشیت یا سرطان می‌شوند. طبق آمارهای جهانی، آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ و میر در جهان است. بر اساس همین آمارها، یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر در جهان در معرض آلودگی هوا قرار دارند و سالانه ۳ میلیون نفر در دنیا جان خود را به دلیل عوارض مستقیم یا غیرمستقیم آلودگی هوا از دست می‌دهندکه ۹۰درصد آنان در کشورهای توسعه یافته هستند. یکی از شهرهای دنیا که در زمینه مبارزه با آلودگی هوا تجربه موفقیت‌آمیزی داشته، مکزیکوسیتی است.
الف.مکزیکوسیتی
یکی از موفق‌ترین تجربه‌ها در کنترل آلودگی هوا مربوط به شهر مکزیکوسیتی است. در سال 1992 سازمان ملل اين شهر را به‌عنوان آلوده‌ترين شهر جهان معرفی کرد. مکزیکوسیتی از سه طرف با کوه‌ها محصور شده و دوده در نتیجه تردد 4 میلیون خودروی شهری که اغلب هم میزان آلایندگی بالایی دارند، مانند یک ابر بر فراز شهر باقی می‌ماند. در 20سال گذشته مسوولان کشور مکزيک و شهر مکزيکوسيتی اقدامات بسياری را در جهت کاهش آلودگی هوا انجام داده‌اند تا جايی که امروزه اين شهر ديگر در بین 20 شهر آلوده دنيا نيست. شهروندان مکزیکوسیتی در سال۱۹۹۹ تنها ۸ روز هوای سالم تنفس کردند، اما تعداد روزهای پاک در این کلان‌شهر ۲۰ میلیونی در سال ۲۰۱۲ به ۲۳۷ رسید. اکنون به بررسی روش‌های موفق مسوولان این شهر برای مقابله با آلودگی هوا می‌پردازیم:
1. مترو:
مهم ترين برنامه‌ای که در مکزيکوسيتی به اجرا در آمد، برنامه بلند مدت ارائه خدمات حمل و نقل عمومی بر محور توسعه مترو و ايجاد خطوط اتوبوسرانی تندرو بود. متروی مکزیکو سیتی خیلی سریع با کمک الزامی همه بخش‌ها راه‌اندازی شد و اکنون ۱۲ خط دارد. با سهولت استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی، مردم تشویق شدند تا کمتر از خودروهای شخصی استفاده کنند.
2. بی آر تی:
سيستم اتوبوسراني موسوم به «اتوبوس مترو» با استفاده از اتوبوس هايی با حداکثر ظرفيت و حداقل آلايندگی، نه تنها ترافيک را کاهش داده، بلکه سالانه 80 هزار تن از ميزان آلاينده دی‌اکسيد کربن اين شهر نيز کاسته و اين شهر در سال 2009 موفق به اخذ جايزه زيست محيطی «فمیلی روی» از دانشگاه آکسفورد شد.
3. دوچرخه همگانی:
در این شهر طرح دوچرخه همگانی از طريق ساخت 21 کيلومتر مسير ويژه دوچرخه سواری در سال 2009 به‌عنوان يکی ديگر از برنامه هاي مکزيکوسيتی اجرا شد.
4. اقدامات مرتبط با خودروها:
تست آلايندگی و معاينه فنی خودروها به فاصله هر 6 ماه يک بار و محدوديت خودروها از ورود به معابر شهری یک روز در هفته از جمله دیگر برنامه‌هاي مکزيکوسيتي برای کنترل آلودگی هوا در این شهر بود. ضمن اينکه سرب از بنزين حذف شد و استفاده از مبدل‌های کاتاليستی نيز برای خودروها اجباری شد.
5. نوسازی ناوگان حمل و نقل:
با پرداخت وام، خودروها و تاکسی‌های فرسوده با روالی منظم تعویض شدند.ضمن اینکه مقام‌های دولتی مکزیک در سال‌های گذشته در تلاش برای جایگزینی اتوبوس‌های دیزلی با اتوبوس‌های هیبریدی بوده‌اند.
6. خروج کارخانه‌های آلاینده از شهر:
علاوه بر روش‌های فوق، 50 هزار کارخانه از داخل و اطراف شهر مکزیکوسیتی به خارج از این شهر جا به جا شدند. به‌طور خلاصه می‌توان گفت که مقام‌های دولت مکزیک این راهکارها را منسجم و سریع پیاده کرده‌اند: کاهش استفاده از خودروهای شخصی، بهبود کیفیت خودروها،گسترش سیستم نقلیه عمومی، اصلاح کیفیت بنزین.
ب. لندن
پارلمان انگلیس در سال۱۹۵۶ «لایحه هوای پاک» را به تصویب رساند تا تلاش‌ها برای مقابله با مشکل آلودگی هوا منسجم شود. این قانون سوزاندن زغال سنگ در منازل را محدود کرد و به موجب آن، کارخانه‌ها به مناطق اطراف و دور از شهرها منتقل شدند. افرادی که می‌خواهند با خودرو وارد مناطق مرکزی لندن شوند، باید هزینه‌ای سنگین را به‌عنوان عوارض پرداخت کنند. این هزینه به‌قدری است که اکثر مردم وسایل نقلیه عمومی را که راحت در دسترس هستند، ترجیح می‌دهند. همین اقدام باعث کاهش چشمگیر حجم ترافیک و افزایش سرعت متوسط خودروها در مناطق مرکزی شد و آلودگی را کم کرد. برای تولید‌کنندگان خودرو در چارچوب برنامه‌های اتحادیه اروپا مقررات سختی درنظر گرفته شد تا خودروهایی مناسب با سوخت پاک تولید کنند. تعویض وسایل نقلیه آلاینده از جمله اتوبوس‌ها با اتوبوس‌های با گنجایش بیشتر و آلایندگی کمتر نیز از جمله برنامه‌های اجرا شده در لندن است.
استفاده از وسایل نقلیه استاندارد نیز در لندن مورد توجه قرار گرفته است. استاندارد سوخت اروپا به این صورت است: یورو 1 (1993) برای خودروهای سواری و تراکتورهای سبک، یورو2 (1996) برای موتور‌سیکلت،یورو 3 (2000) برای موتور‌سیکلت، یورو 4 (2005) برای همه وسایل نقلیه، یورو 5 (۲۰۰۸) و یورو 6 (2014) برای سواری‌های سبک و وسایل تجاری. لندن یکی از پرجمعیت‌ترین شهرهای اروپا است. با این اقدامات آلودگی هوای این شهر نسبت به دهه‌های گذشته به‌مراتب کمتر شده و مردم هوای تمیز‌تری را تنفس می‌کنند. هر چند هنوز هم تلاش‌ها در این رابطه ادامه دارد.
ج. نیویورک
پس از تصویب قانون هوای پاک در انگلیس، مقام‌های آمریکایی هم در همان زمان به فکر افتادند تا فکری به حال آلودگی هوای شهرهای بزرگ خود بکنند؛. در سال۱۹۶۳ مه‌دود مرگبار ناشی از وارونگی هوا باعث مرگ 200 نفر شد.مسائل این چنینی باعث شد تا کنگره آمریکا لایحه هوای پاک را به تصویب برساند؛ قانونی که برای اجرا نیاز به تاسیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست آمریکا (EPA) داشت. مقامات شهری نیویورک برای کاهش میزان آلودگی هوا با اعمال قانون، استفاده از سوخت‌های پاک را اجباری کردند. هیچ راننده‌ای حق ندارد بیش از یک دقیقه در نزدیکی مدارس، خودروی خود را بدون حرکت روشن نگه دارد. رانندگان درصورت نقض این قانون مجبور به پرداخت 350دلار جریمه می‌شوند. در سال۲۰۰۵ خودروهای دیزلی مجبور شدند از سوخت جدید با گوگرد کم استفاده کنند. سرویس‌های مدرسه‌ها از جمله این خودروها بودند. با تسهیل حمل‌ونقل عمومی در سال‌های گذشته میل به خرید اتومبیل شخصی در میان ساکنان نیویورک نسبت به سال 2007 نزدیک به 23درصد کم شده و دی‌اکسیدگوگردی که ماشین‌ها تولید می‌کنند نسبت به سال2008 بیش از 69درصد کاهش پیدا کرده است.
نیویورک حالا بزرگ‌ترین ناوگان اتوبوسرانی هیبریدی در آمریکا را دارد و نخستین شهری است که تاکسی‌های هیبریدی در آن فعالیت می‌کنند. استفاده از سوخت‌های جایگزین یکی از محورهای اصلی فعالیت شهری نیویورک است و خودروهای شخصی مقام‌های دولتی هم در این راستا تغییر کرده است. خودروی هیبریدی، خودرویی است که برای حرکت کردن از ترکیب دو یا چند منبع سوختی مجزای قدرت، استفاده می‌کند. در بیشتر موارد از این نام برای اشاره به‌خودروی برقی دوگانه‌سوز استفاده می‌شود که در سیستم پیشرانه آنها یک موتور احتراق داخلی (معمولا بنزینی) در کنار یک یا چند موتور الکتریکی قرار دارد. در نیویورک بیشتر از ۲هزار تاکسی هیبریدی مشغول به فعالیت هستند. همچنین تلاش گسترده‌ای برای عرضه سوخت مناسب و با میزان آلاینده‌های کم صورت گرفته است.
د.پاریس
شهرداری پاریس عزم جدی دارد برای مقابله با آلودگی هوا در پنج سال آینده مسیرهای ویژه دوچرخه در شهر را گسترش دهد و ۱۰هزار پارکینگ دوچرخه بسازد. برای این منظور ۱۵۰میلیون یورو هزینه خواهد شد.شهردار پاریس مصمم است کلان‌شهر محبوبش را تا سال ۲۰۲۰ به «پایتخت دوچرخه» تبدیل کند.
ه.پکن
یکی از راه حل‌های مقامات چینی برای کاهش آلودگی هوا، استفاده و ساخت آسمانخراش‌های بسیار بلند و پاشیدن آب از آن ارتفاع به آسمان است. راه حل دیگر استفاده از دوچرخه‌های پاک‌کننده هوا است که می‌توانند هوای آلوده را تصفیه کنند. آخرین راه حل خلاقانه در چین یک جاروبرقی مکنده هوا است که می‌تواند با استفاده از نیروی الکترو استاتیک ذرات گرد و غبار و آلودگی موجود در سطح آسمان را مکش کرده هوا را پاک کند. دولت چین در نظر دارد این راه حل‌های ابتکاری را به زودی به مرحله اجرا درآورد.
یكی از این اقدامات گسترده، کنترل شدیدتر صنایعی است که به میزان زیادی مواد زائد و آلاینده تولید می‌کنند. بر اساس این تصمیم جدید، میزان گازهای آلاینده خروجی از صنایع تا پایان سال 2017 باید حداقل 30 درصد کاهش یابد. مقامات دولتی چین به دنبال این هستند که تکنولوژی‌‌های قدیمی از جمله در صنایع فولاد و سیمان که میزان آلودگی را افزایش می‌دهند، کنار گذاشته شوند. بر اساس مصوبه جدید در پکن، طرح‌های ساختمان‌سازی که نتوانند تاییدیه‌های لازم را در ارزیابی‌های زیست‌محیطی به دست آورند، مجوز ادامه کار را دریافت نخواهند کرد. سایر اقداماتی که قرار است انجام شود، شامل تنظیم ساختار انرژی کشور، افزایش در دسترس قرار دادن سوخت‌های پاک مانند گاز طبیعی و متان، افزایش کیفیت سوخت خودروها و از رده خارج کردن اتومبیل‌‌های قدیمی آلوده‌کننده است. برخی از شهرهای چین از جمله پکن، پیش‌استاندارد سوخت خودروها را بالا برده‌اند.