بررسی «موانع توسعه در ایران امروز» با سخنرانی دکتر رنانی در اتاق مشهد
حذف رقبا؛ خطای تاریخی گروه‌های قدرت
مدتهای مدیدی است توسعه و موانع آن نقل برخی محافل کارشناسانه شده تا شاید از رهگذر برگزاری چنین محافل و مجالسی، دلایل توسعهنیافتگی کشور مشخص و راهکارهای مناسبی برای آن ارائه شود.
موانع توسعه در ایران امروز عنوان همایشی بود که به همین منظور در اتاق بازرگانی خراسان رضوی در 24 دی ماه 1394 برگزار شد و دکتر محسن رنانی، عضو هیأت علمی گروه اقتصاد دانشگاه اصفهان سخنران ویژه آن بود که به بازشناسی مفهوم توسعه در قرن 21 و مروری بر موانع آن در ایران پرداخت و حذف چهره‌های نمادین گروه‌های رقیب را خطای تاریخی گروه‌های قدرت در ایران دانست. به گزارشاتاق بازرگانی خراسان رضوی، رنانی با بیان اینکه از ابتدا مسأله توسعه را درست مطرح نکرده‌ایم و به همین دلیل سرگشته تجربه دیگران شدهایم، خاطرنشان کرد: توسعه یک تحول ذهنی و رفتاری است و هیچ ارتباطی به فرودگاه، هواپیما، تکنولوژی و ... ندارد و اگر توسعه به این ابزارها نیاز داشته باشد، آنها به صورت مکمل ایجاد خواهد شد.
توجه صرف به توسعه فیزیکی
نویسنده کتاب «بازار یا نابازار؟» توسعه را پدیدهای دانست که بذر آن در هر جامعهای از دوران کودکی افراد جوانه خواهد زد، و تصریح کرد: اگر امروز این همه رشد کردهایم اما رضایت نداریم، به این دلیل است که صرفا به فیزیک توسعه توجه و روح آن را رها کردهایم؛ آنچه در باب توسعه در کشور ما رخ داده توسعه فیزیکی بوده است.رنانی با تأکید بر اینکه توسعه به این معناست که قانون در ذهن افراد حریم پیدا کند، افزود: رفتار کردن بر اساس قانون باید در افراد جامعه درونی شود تا توسعه اتفاق بیفتد به عبارتی توسعه به این معناست که عمل خلاف قانون، اخلاق و شرع برای افراد قبح داشته باشد.عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان توسعه را کارخانهای دانست که محصول آن احساس سعادت است، گفت: سعادت به این معناست که اگر درهای جامعه باز شود، مردم به دلیل احساس سعادتی که دارند، نروند؛ برای ایجاد چنین احساسی در مردم، باید کارخانه توسعه ایجاد شود با دو خط تولید که محصول یک خط رفاه و محصول خط دیگر رضایت است.رنانی با اشاره به اینکه در جامعه ما ابزارهای توسعه وجود دارد اما مردم راضی نیستند، عنوان کرد: خط تولید رفاه به غلبه بر فشارهای طبیعی و خط تولید رضایت به غلبه بر فشارهای اجتماعی کمک می‌کند؛ ظرف 40 سال گذشته سطح رفاه در جامعه ما بالا رفته اما رضایت مردم افزایش نیافته است.
توسعه نیازمند 2 تحول
نویسنده کتاب «چرخه‌های افول اخلاق و اقتصاد» با اعتقاد بر اینکه توسعه در جامعه ما به دو تحول «اقتصادی و مادی» و «فرهنگی و رفتاری» نیاز دارد، اظهار کرد: به خط تولید توسعه اقتصادی، مدرنیزاسیون یا نوسازی و به خط تولید توسعه فرهنگی مدرنیته یا نوگرایی گفته میشود؛ همه دولتها بعد از مشروطیت به مدرنیزاسیون توجه داشتند نه مدرنیته؛ یکی از ملزومات توسعه، وجود دولت مدرن است و دولت مدرن یعنی دولتی که حاکمیت آن بر اساس قانون، قراردادهای اجتماعی، دموکراسی و ... است؛ با امضای مشروطیت مجوز شکلگیری دولت مدرن صادر شد اما دولتهای ما هنوز در مرحله پیشامدرن هستند و تکامل نیافتهاند زیرا هنوز بخش بزرگی از مناسبات در کشور ما خارج از قانون است.
همزمانی تولد دولت مدرن و کشف نفت؛ اتفاقی نامیمون
رنانی همزمان شدن تولد دولت مدرن را در ایران بعد از امضای مشروطیت با کشف نخستین چاه نفت، بدترین اتفاق تاریخی خواند و خاطرنشان کرد: این اتفاق نامیمون تاریخی باعث شد دولت مدرن به نفت گره بخورد و در نتیجه چنین دولتی نیازی به پاسخگویی احساس نمیکند؛ بعد از سال 1310 که پول نفت در بودجه دولت زیاد شد، به تدریج رضاشاه امور مملکت را به تنهایی مدیریت کرد؛ حتی استبداد رضاخانی را میتوان به درآمدهای نفتی نسبت داد؛ این بیماری در دوره محمدرضا پهلوی نیز رخ داد و بعد از انقلاب نیز هر گاه قیمت نفت جهش داشت، این بیماری عود میکرد.این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه اقتصاددانان و جامعهشناسان، سرمایههای اقتصادی و انسانی و سرمایههای اجتماعی و نمادین را به عنوان چهار سرمایه اصلی توسعه شناختهاند، تصریح کرد: سرمایههای اقتصادی و انسانی باید به خط تولید اقتصادی و سرمایههای اجتماعی و نمادین به خط تولید فرهنگی و رفتاری تزریق شود زیرا در غیر این صورت محصولی حاصل نمیشود.
پُردرآمد اما بیسرمایه
رنانی با تأکید بر اینکه منظور از سرمایه اقتصادی، پول، زمین، سهام و ... نیست، افزود: ملت پردرآمدی هستیم اما بیسرمایه؛ توسعه به معنای عبور از دارایی به ثروت و عبور از ثروت به سرمایه است؛ تفاوت آنها در این است که دارایی داریم اما رفاه از آن خارج نمیشود و خلق ارزش هم نمیکند؛ زمانی به ثروت میرسیم که از دارایی رفاه خارج شود اما هنوز خلق ارزش نمیکند؛ سرمایه، دارایی یا ثروتی است که در عمل، خلق ارزش می‌کند؛ ما ملت پُر دارایی هستیم اما توانایی لازم برای تبدیل داراییها به ثروت و تبدیل ثروت به سرمایه را نداریم.عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان بر این نکته نیز تأکید کرد که خط تولید رفاه برای توسعه شرط لازم است اما کافی نیست و گفت: امروز چهار برابر نیاز جامعه، شهرک صنعتی ایجاد شده است؛ در کنار این باید سرمایه انسانی داشته باشیم که دانش و تجربه دارد و بتواند خلق ارزش کند؛ به عبارت دیگر نیروی انسانی باید دانش آشکار و ضمنی را فراگرفته باشد؛ یکی از مشکلات نیروی انسانی ما این است که دانش آشکار را در دانشگاه فرا می‌گیرد اما از دانش ضمنی محروم است؛ در تربیت نیروی انسانی تنها بعد دانش آشکار را در نظر گرفتهایم و روح افراد را برای توانمندیهایی که باید در تولید به کار گیرد، تجهیز نکرده‌ایم.
غفلت از سرمایه اجتماعی
رنانی با اشاره دوباره به اینکه خط تولید رضایت به دو سرمایه اجتماعی و سرمایه نمادین نیاز دارد، تصریح کرد: در تمام برنامههای توسعه کشور در 70 سال گذشته، تنها یک مرتبه کلمه «سرمایه اجتماعی» به کار برده شده و آن هم در برنامه چهارم توسعه بوده است. وی سرمایه اجتماعی را تمام چیزهایی دانست که در مشارکت با هم تولید میشود و خلق ارزش می‌کند و خاطرنشان کرد: سرمایه اجتماعی در کشور ما بعد از جنگ مغفول مانده و نظام ما خواسته یا ناخواسته به دنبال تخریب سرمایه اجتماعی بوده است.این استاد دانشگاه با تأکید بر لزوم توجه به سرمایههای نمادین در فرآیند توسعه، اظهار کرد: در ساخت سرمایههای نمادین ناتوان عمل کردهایم و تا زمانی که نگاه حاکمان و سیاستمداران ما تغییر نکند، چرخه تخریب سرمایهها در کشور ادامه خواهد داشت؛ سرمایههای نمادین میتوانند الگوهای جامعه باشند و باعث جذب سایر سرمایهها شوند؛ سرمایههای نمادین میتوانند در بحرانها ثبات را به ارمغان آورند؛ در تخریب سرمایههای نمادین هم جامعه مقصر است و هم حکومت.
رنانی با بیان اینکه برای رسیدن به توسعه باید حرکت همزمان در خانواده، نهادهای مدنی و حکومت آغاز شود، تأکید کرد: کار به قدری زار شده است که باید همه جمع شویم تا شاید بتوانیم جامعه فرونشسته و اقتصاد فرومانده را حرکتی دهیم؛ خوشبختانه امروز در نقطهای از تاریخ هستیم که آغازِ پایان نفت است و این یک توفیق تاریخی است و از این به بعد دولت باید روی زمین بنشیند و با جامعه همراهی کند؛ درآمدهای نفتی تمام شده و حکومت مجبور است دنبال راه حل باشد، زیرا حداکثر چهار یا پنج سال برای تهیه بستهای عقلانی برای مدیریت اقتصاد زمان دارد و اگر ظرف این چهار یا پنج سال اصلاحاتی انجام ندهد، احتمالا دیر خواهد شد.عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان با اشاره به اهمیت جایگاه خانواده و نهادهای مدنی در فرایند توسعه، افزود: کودکان ما در فاصله دو تا هفت سالگی رها هستند و این همان سنی است که بذر توسعه جوانه میزند و اگر این بذر در این سن در کودک جوانه نزند، او دیگر نمیتواند مناسبات توسعه را درک کند؛ برای دستیابی به توسعه باید ویژگیهایی از قبیل صبر، توانایی گفتوگو، مدارا، ریسکپذیری، نقد کردن و نقد شنیدن و ... از کودکی در افراد شکل بگیرد؛ باید توانایی گفتوگو در خانوادهها و نهادهای مدنی تقویت شود؛ امروز دولت نیازمند کمک است اما نهادهای مدنی ما توانایی کمک کردن ندارند؛ اتاق بازرگانی گفتوگو بلد نیست؛ دولت ظرف دو سال گذشته صحبت از بسته خروج از رکود کرده اما چرا اتاق بازرگانی بسته خود را ارائه نکرده است؟ اتاق بازرگانی مأموریت اجتماعی دارد و باید سرمایه خود را در به کار انداختن اندیشه‌ها و فکرها، گفتوگوی مدنی، شبکهسازی و ... به کار گیرد زیرا این اقدامات سرمایه اجتماعی را تقویت می‌کند.
سیاستمداران هنر گفت وگو ندارند
بخش دوم این همایش به پرسش و پاسخ اختصاص داشت که یکی از حاضران سؤالی را در خصوص تجربه گفتوگو در دولت اصلاحات و موفق نبودن آن مطرح کرد که رنانی در پاسخ اینطور گفت: معتقد نیستم در دوره اصلاحات بین گروه‌های سیاسی گفتوگو شکل گرفته باشد؛ در دوره اصلاحات بحرانهای پیاپی به اندازهای بود که گفتارهای منظم اجتماعی را که به گفتمان تبدیل شود، پیگیری نکردیم.وی با اعتقاد بر اینکه هنر گفتوگو در بازیگران سیاسی ایران کم است، اظهار کرد: مصدق هم با وجود خدمات بسیار، هنر گفتوگو با مخالفان را نداشت؛ در واقع ما با یک بیماری تاریخی به نام «اختلال ارتباطی» مواجه هستیم و این بیماری باید درمان شود.
نخبگان؛ درگیر بازیهای سیاسی
عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان در پاسخ به سؤال دیگری در خصوص نقش نخبگان سیاسی در توسعه عنوان کرد: برای توسعه باید دولت، نخبگان سیاسی و اجتماعی و خانوادهها کمک کنند؛ نخبگان سیاسی باید نمایندگان نهادهای مدنی باشند اما در جامعه خودمان، آنها را به عنوان بازیکنان دولت در نظر میگیریم؛ دولت در جامعه ما به دلیل اتکا به درآمدهای نفتی کارکرد خود را از دست داد و بسترسازیهای لازم برای توسعه را فراموش کرد؛ از طرف دیگر نخبگان سیاسی و اجتماعی ما نیز بعد از مشروعیت همواره به دنبال بازی در عرصه سیاست بودند و درگیر بازیهای سیاسی شدند و فراموش کردند که عرصه اصلی عرصه جامعه است؛ نخبگان سیاسی و اجتماعی نباید تمام هویت خود را در عرصه سیاست تعریف کنند و باید به عرصه جامعه نیز توجه کنند تا توسعه حاصل شود.رنانی همچنین در پاسخ به یکی دیگر از حاضران که درباره نقطه شروع کار توسعه توسط شخصیتهای سیاسی و نفع تخریب سرمایههای نمادین برای حکومت سؤالی را مطرح کرد، گفت: بر اساس تجربه تاریخی در تمام کشورها، گروههایی که انحصار قدرت را در اختیار دارند، به دنبال در اختیار گرفتن تمام قدرت هستند؛ آیا گروه‌های سیاسیِ دارای انحصار قدرت، توانایی دارند با هم به تفاهم و سازوکاری برای توزیع قدرت یا دست به دست شدن آن به صورت ادواری برسند؟
عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان ادامه داد: در کشورهایی مانند ایران که بخشی از قدرت تصور می‌کند میتواند انحصار قدرت را در دست داشته باشد، تلاش می‌کند سایر گروههایی را که ممکن است قدرت اعمال خشونت داشته باشند و زمانی قدرت را از او بگیرند، تضعیف کند و اولین کاری که می‌کند تخریب چهره‌های نمادین این گروه‌هاست؛ این چرخه همواره ادامه دارد و باید به این نقطه برسیم که تخریب چهره‌های نمادین گروه مقابل به این معناست که این گروه «سر» ندارد و زمانی که وارد خشونت شود، نمی‌توان آن را کنترل کرد زیرا برای کنترل خشونتها به این چهرهها نیاز است.رنانی تأکید کرد: خطای تاریخی گروه‌های قدرت در ایران این است که فکر میکنند باید سر رقیب را بزنند و ما وارد دورهای از خشونت به معنای حذف رقبا شدهایم؛ در برهه تاریخی حساسی هستیم و حکومت به تدریج به این واقعیت رسیده که نمیتواند هر بازیکنی را حذف کند و باید فکری برای تقسیم عقلانی قدرت کند.این استاد دانشگاه در خصوص روش مشارکت زنان در امور کشور و کمک به روند توسعه اظهار کرد: امروز وقت آن است که زنان دانش‌آموخته خود را سازماندهی و گفتوگوی بین خود را آغاز کنند؛ این خطاست که زنان تصور کنند باید بنشینند تا مردان نهادهای زنان را بسازند؛ زنان امروز نمیتوانند بگویند نمیدانستیم زیرا امروز سه تا چهار میلیون نفر از زنان دانش‌آموخته هستند و حداقل خدمت جمهوری اسلامی به زنان این بود که زمینه دانش آموختن را برای آنان فراهم کرد هر چند آنان را توانمند نکرد.رنانی با بیان اینکه زنان باید تشکلهایی را راهاندازی کنند، تصریح کرد: زنان باید اعلام حضور کنند؛ باید مطالبهگری را آغاز کنند و فرصتها را از مردان بگیرند؛ بازشناسی فرصتها و باور هویت خود اقداماتی است که زنان باید انجام دهند.
نبود اراده برای توسعه
عضو هیأت نمایندگان اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز در بخشی از این همایش با تأکید بر اینکه توسعه اتفاقی نیست، افزود: اقتصاد ما نمیتواند حرکت کند زیرا جدای از مشکلات فراوان در زمینههای فرهنگی، از علم فاصله گرفتهایم و میخواهیم با احساس عمل کنیم.سیدمحمد بحرینیان با مروری بر بیانات رهبری در زمینه توسعه اقتصادی، خاطرنشان کرد: برای توسعه‌یافتگی باید مراحلی طی شود در غیر این صورت توسعه نابارور میشود؛ حتی اگر کشور ما تحریم نمیشد، باز هم ظرف 10 سال آینده به همین نقطه می‌رسیدیم زیرا تناسب را در توسعه رعایت نکرده‌ایم و از سال 85 همین تناسب نابارور نیز بر هم خورد و اکنون به جراحی بزرگی در اقتصاد نیاز داریم.وی نقش دولت را در توسعه غیرقابل انکار دانست و عنوان کرد: با مداخله دولت توسعه اتفاق میافتد اما دولت در اجرا ورود نمیکند بلکه باید برای توسعه برنامهریزی کند و اقدامات اجرایی را به بخش خصوصی واگذار کند؛ در کشور با فقر اراده برای توسعه و فهم ملزومات آن مواجه هستیم؛ توسعه را مبتنی بر شانس میدانیم و از طرف دیگر ارادهای هم برای آن وجود ندارد؛ باید اشتباهات گذشته را بررسی و سپس راهحل ارائه کرد.
سیدحسن حسینی، نایبرئیس اتاق بازرگانی استان نیز در بخش دیگری از این همایش با بیان اینکه با وجود پتانسیلهای فراوان، کشور ما توسعه نداشته است، خاطرنشان کرد: یکی از مشکلات ما این است که امور کشور بر پایه اصول علمی انجام نمیشود.