تبانی بانک‌ها در نرخ‌های بهره به یکی از معضلات سیستم بانکی تبدیل شده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد درجه‌ای از تبانی در سیستم بانکی بسیاری از کشورها به چشم می‌خورد. در سال‌های اخیر بانک‌های بسیاری در جهان به‌واسطه تبانی در نرخ بهره مجازات شده‌اند و در آخرین مورد دویچه بانک آلمان 5/ 2 میلیارد دلار جریمه شده است که در نوع خود یک رکورد محسوب می‌شود. در ایران نیز برخی کارشناسان معتقدند جلسات مشترک بانک‌های کشور برای تعیین نرخ سود بانکی می‌تواند مصداقی از تبانی تلقی شود.
پژوهش‌های صورت گرفته نشان می‌دهد سیستم‌های بانکداری در بسیاری از کشورها از درجه‌ای از تبانی رنج می‌برند. در یک کار پژوهشی صورت گرفته مشترک توسط فدرال رزرو و بانک جهانی در کشور مکزیک انگیزه‌های تبانی بین بانک‌ها بررسی شده است و نشان می‌دهد در بسیاری از موارد بانک‌ها برای نرخ سود با یکدیگر تبانی می‌کنند. در سال‌های اخیر بانک‌های بسیاری براثر تبانی در نرخ بهره جریمه شده‌اند. در آخرین مورد دویچه بانک آلمان دو‌ونیم میلیارد دلار جریمه شده است.

  تبانی مانعی برای رقابت 
تبانی یا زدوبند، توافق بین دو یا چند بنگاه اقتصادی برای به‌دست آوردن منافع بیشتر است که معمولا به شکل غیر منصفانه جهت دستکاری قیمت یا محدودیت در تولید صورت می‌گیرد. طبق نظریه تعیین قیمت نئوکلاسیک‌ها و نظریه بازی‌ها، تبانی‌ها در بسیاری از موارد مانعی برای به حداقل رساندن قیمت است. بنگاه‌ها با تقاضای بسیاری مواجه هستند و اگر شرکتی قیمت را کاهش دهد، آنگاه سایر شرکت‌ها نیز باید برای حفظ میزان فروش قیمت را کاهش دهند که این جنگ قیمتی را «رقابت برت راند» می‌نامند. رقابت می‌تواند موجب افزایش بهره‌وری و کاهش قیمت شود و تبانی مانعی برای این نوع رقابت است. تبانی اغلب به ایجاد بازار انحصاری منجر می‌شود. به این نحو که تعدادی از شرکت‌ها بازار را به دست می‌گیرند و مانع از کاهش قیمت یا افزایش تولید می‌شوند. تبانی از نظر نوع به دو دسته صریح و ضمنی تقسیم می‌شود. موافقت‌نامه‌ها نوعی از تبانی‌های صریح هستند و تبانی‌هایی که آشکار نیستند تحت عنوان تبانی ضمنی شناخته شده است.تبانی در اکثر کشورهای دنیا مصداق بارز جلوگیری از رقابت بوده و غیرقانونی است.

 کارتل‌ها به‌عنوان مثال بارزی از تبانی 
کارتل شرکت‌هایی هستند که در یک رشته خاص فعالیت می‌کنند و با حفظ استقلال مالی و حقوقی خود با یکدیگر متحد می‌شوند و در مورد تقسیم بازار میان خود و حجم تولید و قیمت کالا با یکدیگر به توافق می‌رسند. هدف کارتل‌ها تسلط بر بازار یک کالای خاص از طریق تضعیف یا از بین بردن رقابت در بازار آن کالا توسط ایجاد انحصار است. به خاطر تاثیر منفی کارتل در از بین بردن رقابت، قوانین ضد ایجاد کارتل در بسیاری از کشورها به‌وجود آمده است، اما مقابله با کارتل‌های بین‌المللی کار راحتی نیست؛ زیرا این کارتل‌ها زیر نظر قانون هیچ کشوری نیستند. یک کارتل بین‌المللی عرضه‌کننده یک کالای مخصوص در کشورهای مختلف است که اعضای آن می‌توانند شرکت‌ها، سازمان‌ها یا دولت‌ها در کشورهای مختلف باشند که با توافق روی کاهش تولید و صادرات سعی می‌کنند سود خود را حداکثر کنند. هرچند که در آمریکا ایجاد کارتل ممنوع و در اروپا نیز بسیار محدود است اما مقابله با کارتل‌های بین‌المللی کار راحتی نیست؛ زیرا این کارتل‌ها زیر نظر قانون هیچ کشوری نیستند. معروف‌ترین و تاثیرگذارترین کارتل بین‌المللی در حال حاضر سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک است که با کنترل تولید و صادرات اعضای خود توانست قیمت نفت را در سال‌های ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۴به چهار برابر قیمت افزایش دهد. مورد دیگر سازمان حمل و نقل هوایی بین‌المللی یاتا (IATA) که یک کارتل بزرگ خطوط هوایی بین‌المللی است، هر ساله خط‌مشی مربوط به پروازهای بین‌المللی را از قبیل کرایه‌ها، سیاست‌ها و مقررات معین می‌کند.

 تبانی و تشکیل کارتل در بانکداری
 پژوهش‌های صورت گرفته نشان می‌دهد سیستم‌های بانکداری در بسیاری از کشورها از درجه‌ای از تبانی (degree of cartel) رنج می‌برند. در یک کار پژوهشی مشترک توسط فدرال رزرو و بانک جهانی در کشور مکزیک انگیزه‌های تبانی بین بانک‌ها بررسی شده است و نشان داده می‌شود در بسیاری از موارد بانک‌ها برای نرخ سود با یکدیگر تبانی می‌کنند تا متضرر نشوند. بنابر یک تحقیق در کشور ترکیه بانکداری این کشور درجه بالایی از تبانی میان بانک‌ها را دارد و این مساله در مورد بانک‌های کوچک بسیار بیشتر به چشم می‌خورد؛ چراکه معمولا قیمت پذیرند و قابلیت رقابت کمتری دارند. در سال 2013 بانک‌های این کشور به دلیل تبانی مبلغ 620 میلیون دلار جریمه شدند که محققان ضعف قوانین را علت اصلی این موضوع دانسته‌اند.

 جلسه بانک‌ها برای تعیین نرخ سود بانکی به چه معناست؟
لابي بانک‌ها در اقتصاد ايران شبیه به یک کارتل عمل مي‌کنند که به جای رقابت میان بانک‌ها و موسسات مالی با تعیین قیمت سرمایه، سود را برای همه آنها یکسان می‌کند. مشابه این مساله قبلا نیز در تعیین نرخ سود سپرده 22‌درصدی رخ داده است. از سوی دیگر اگرچه کاهش دستوری سود سپرده‌ها در سیستم بانکی با هدف جلوگیری از مسابقه برای پرداخت سودهای بالا در بازار پولی است، ولی ممکن است این تصمیم به سرازیر شدن سپرده‌ها از بانک‌های رسمی و تحت نظارت بانک مرکزی به موسسات و سایر بازارهایی که تحت کنترل نیستند، منجر شود.

 نقش شورای رقابت
به اعتقاد بسیاری از اقتصاددانان، آنچه شورای هماهنگی بانک‌های دولتی با همکاری کانون بانک‌های خصوصی انجام داده است، علیه منافع سپرده‌گذاران است. در این خصوص شورای رقابت هم طبق قانون می‌تواند نقش خود را ایفا کند. شورای رقابت با هدف تسهیل‌ فعالیت بخش خصوصی شکل گرفت تا بخش خصوصی پس از ورود به بازار نگران انحصارات و رقبای انحصارگر خود نباشد.این شورا براساس موضوع ماده ۵۳ قانون اصلاح موادی از قانون برنامه چهارم توسعه و اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی تشکیل شده است و می‌تواند در مورد هرگونه انحصار از جمله بانک‌ها اظهار نظر کند.

 جرایم سنگین در سایر کشورها
سال 2013 کمیسیون اروپا هشت بانک را به جرم تبانی درباره نرخ بهره بین بانکی جریمه کرد. میزان جریمه در نظر گرفته‌شده برای این بانک‌ها، به یک میلیارد و 700 میلیون یورو می‌رسد. این بانک‌ها با این اتهام مواجه‌ بودند که با تشکیل یک کارتل بانکی و تبانی با یکدیگر به دستکاری نرخ‌های بهره پرداختند. «دویچه بانک»، «آر‌بی‌اس»، «سوسیته ژنرال»، «جی‌پی‌مورگان» و «سیتی بانک» از جمله بانک‌هایی هستند که جریمه شده‌اند. «یواخین المونیا» کمیسر رقابت اتحادیه اروپا در یک کنفرانس خبری ضمن اعلام جرایم مالی در نظر گرفته شده برای هشت بانک متخلف گفت: این بانک‌ها به جای رقابت با یکدیگر به تبانی و همدستی با یکدیگر در خصوص دستکاری نرخ‌های بهره بین بانکی پرداخته‌اند. وی در ادامه افزود: این بانک‌ها ضمن همدستی و تبانی بر سر نرخ بهره، برخلاف مقررات اطلاعات محرمانه را رد و بدل کرده‌اند. همچنین چند روز پیش اعلام شد که دویچه بانک، متهم است که نرخ بهره‌هاي بانکي را دستکاري مي‌کرده است تا پول بيشتري به جيب بزند. از مدت‌ها پيش پرونده بانک آلماني موسوم به «دويچه بانک» در آمريکا و انگليس مطرح بود. پس از بررسي‌هاي طولاني، اين بانک آلماني به پرداخت دو و نيم ميليارد دلار جريمه محکوم شد که جريمه مالي کم سابقه‌ای براي شبکه بانکي جهان است. این بانک به تبانی با بانک‌هایی مانند بارکلیز، جورگان چیس، سیتی‌گروپ و بانک سلطنتی اسکاتلند متهم است. ویلیام بائر، رئیس بخش ضد انحصارات در وزارت دادگستری آمریکا در این زمینه گفت: زمانی بازار‌های مالی به درستی کار می‌کنند که مشتریان و بانک‌های رقیب از این مساله مطمئن باشند که بانک‌ها از تبانی و کلاهبرداری به دور هستند.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد - شماره ۳۴۶۶