طبق آمارهای غیررسمی، برداشت نفت ایران روزانه 4/5 میلیون بشکه است که از این رقم نزدیک به 2/1میلیون بشکه در پالایشگاه فرآوری شده و 2/4 میلیون بشکه به صورت خام صادر می‌شود. در شرایط تحریمی این صادرات 2/4 میلیون بشکه‌ای تا نزدیک یک میلیون بشکه در روز کاهش پیدا می‌کند، البته امکان کاهش بیش از این نیز وجود دارد. یکی از راه‌حل‌های عبور از تحریم‌های فروش نفت‌خام، بهره‌گیری از ظرفیت پالایشگاهی کشور است که از این طریق ضمن تامین نیازهای داخلی مانند پلاستیک، بنزین و... می‌توانیم امیدوار به صادرات محصولات تولیدی پالایشگاهی هم باشیم. هم‌اکنون در کشور 10 پالایشگاه آماده به کار وجود دارد که از این بین 7 پالایشگاه پیش از انقلاب و 2 پالایشگاه در زمان دولت سازندگی ساخته شده است. با به صدارت رسیدن بیژن زنگنه بعد از غلامرضا آقازاده، هیچ‌گونه پالایشگاهی در ایران ساخته نشد (14 سال) اما در بازه 8 ساله فاصله زنگنه با وزارت نفت استارت احداث پالایشگاه خلیج فارس‌زده شد.  زنگنه اساسا هیچ اعتقادی به پالایشگاه ندارد و به کلی پالایش فرآورده‌های نفتی را کاری بیهوده می‌داند. البته او در روزهای اخیر نشان داده فروش نفت خام را هم از مسیری غیر از شرکت ملی نفت پسندیده نمی‌داند و حتی با بورس نفتی که می‌خواست ابتکار عمل فروش نفت را به بخش خصوصی بدهد به صورت غیرعلنی مخالفت کرد. شاید بتوان دلیل مخالفت زنگنه با ایجاد پالایشگاه را در این قانون جست‌وجو کرد که شرکت ملی نفت می‌تواند بابت فروش هر بشکه نفت خام به طرف خارجی 5/14 درصد از درآمد آن را برداشت کند اما در صورت فروش همین نفت‌خام به مشتری داخلی، حق برداشت 5/2 درصد فروش نفتی را که به خارج صادر می‌کند، دارد. این یعنی سود شرکت ملی نفت در صادر کردن نفت است. اگر بخواهیم شفاف‌تر بگوییم با احداث هر پالایشگاه بخشی از درآمدهای شرکت ملی نفت و وزارت نفت از بین می‌رود. در حال حاضر تخمین‌زده می‌شود با احداث پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس به طور سالانه یک میلیارد دلار از بودجه شرکت ملی نفت کاسته شده است.

طرح احداث پتروپالایشگاه با کمک بخش خصوصی

عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی گفت: پتروپالایشگاه‌ها از جمله طرح‌های جذاب برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی است. علی بختیار در گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه 2 سیما با بیان اینکه احداث واحدهای پتروپالایشگاهی در دنیا جایگزین ایجاد واحدهای پالایشگاهی شده است، افزود: دوره بازگشت سرمایه این واحدها در مقایسه با واحدهای پالایشگاهی سریع‌تر است و 3 تا 4 ساله احداث می‌شوند. وی گفت: در طرح ایجاد واحدهای پتروپالایشگاهی، ارتقای 11 پالایشگاه فعال کشور هم با سرمایه‌ای که جذب خواهد شد دیده شده است.

بختیار ادامه داد: تولیدات پتروپالایشگاهی در صورت مدیریت درست می‌تواند سود را تا صددرصد افزایش دهد و علاوه بر آن در زنجیره پایین‌دستی پتروشیمی‌ها اشتغال ایجاد خواهد کرد. وی گفت: مکانیزم سرمایه‌گذاری در این واحدها در بورس، نگرانی‌ها بابت ضمانت اجرای این طرح‌ها را رفع می‌کند.

عضو کمیسیون انرژی همچنین گفت: بخش عمده‌ای از تولیدات واحدهای پتروپالایشگاهی صادراتی است و بخش دیگر آن در داخل توزیع می‌شود که در صورت ایجاد زنجیره پایین‌دستی‌اش به رفع مشکل بیکاری در کشور کمک خواهد کرد. بختیار خاطرنشان کرد: 8 پالایشگاه نیمه‌تمام در سیراف هم در قالب این طرح دیده شده است. وی اضافه کرد: بر‌خلاف سختی فروش نفت در بازارهای جهانی در شرایط تحریم، چنین وضعیتی برای فرآورده‌های پتروپالایشگاهی وجود ندارد. بختیار گفت: سرمایه‌گذاری در پتروپالایشگاه‌ها ایران را از خام‌فروشی رها می‌کند. وی افزود: کمیسیون انرژی مجلس از پاییز پارسال طرح احداث پتروپالایشگاه‌ها را بررسی کرده و این طرح هم‌اکنون در دستور بررسی در صحن علنی مجلس است.

دنیا به سمت پتروپالایشگاه  رفته است

عماد رفیعی، کارشناس حوزه انرژی درباره لزوم حرکت به سمت پتروپالایشگاه‌ها گفت: واحدهای پتروپالایشگاهی که از ادغام یک واحد پالایشگاهی و یک واحد پتروشیمی به وجود می‌آید

هزینه سرمایه‌گذاری را کمتر می‌کند، انرژی مصرفی را کاهش می‌دهد، سودمحوری را جایگزین سوخت‌محوری می‌کند و تولیداتش ارزش افزوده و تولید ثروت بیشتری برای کشور دارد. عضو انجمن مهندسان نفت ایران افزود: تنوع محصولات تولیدی، اشتغال‌زایی زیاد و کم‌اثر یا بی‌اثر شدن تحریم‌های نفتی از دیگر جذابیت‌های ایجاد واحدهای پتروپالایشگاهی است. وی گفت: کمبود سرمایه علت تأخیر 4 ساله در پایان کار احداث پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس بود که زمان اتمام این طرح را 10 ساله کرد. این کارشناس حوزه انرژی و پالایش افزود: بازگشت سرمایه در حالت عادی 8 تا 9 ساله است اما به دلیل دیده شدن طرح تنفس خوراک در واحدهای پتروپالایشگاهی، بازگشت سرمایه یک سال پس از بهره‌برداری این واحدها صورت خواهد گرفت. رفیعی گفت: در حال حاضر ایران نفت خام خود را با تخفیف نزدیک 10 دلاری می‌فروشد در صورتی که قیمت تمام شده محصول پالایشگاه‌های جدید و نه پتروپالایشگاه بین 15 تا 20 دلار بیشتر از قیمت هر بشکه نفت خام است و برای فروش آن احتیاجی به تخفیف هم نیست. وی افزود: 30 درصد سرمایه‌گذاری این طرح‌ها از طریق مردم در بورس تأمین خواهد شد. وی با بیان اینکه طبق مطالعات انجام شده بازار فرآورده‌های پتروپالایشگاهی در منطقه رو به گسترش است، افزود: 4 کشور عراق، ترکیه، افغانستان و پاکستان در سال 2017 روزانه 150 میلیون لیتر فرآورده‌های نفتی شامل بنزین، گازوئیل و نفت سفید را وارد کرده‌اند. رفیعی درباره نوع تحریم نفتی ایران و نحوه تاثیرگذاری آن بر خرید نفت کشور نیز ابراز داشت: تحریم نفت ایران در واقع تحریم شرکت ملی نفت ایران نیست، بلکه تحریم خرید نفت ایران توسط پالایشگاه‌های دنیا است که پالایشگاه‌های خریدار نفت ایران در صورت همکاری با کشور ما، مورد تحریم آمریکا قرار می‌گیرند، بنابراین ما باید از این خام‌فروشی نفت به صورت کامل خلاص شویم. کارشناس حوزه انرژی درباره توجیه اقتصادی و سوددهی این طرح نیز گفت: امروزه دنیا به سمت ادغام فرآیندهای پالایش و پتروشیمی در مجتمع‌های پتروپالایشگاهی حرکت کرده است که از صرفه اقتصادی بالاتری نسبت به پالایشگاه برخوردار است. فرآورش نفت خام در یک پتروپالایشگاه شامل تبدیل نفت خام در فرآیندهای پالایشی به مشتقات سوختی از جمله بنزین، گازوئیل، سوخت جت و نفت کوره است اما از محصولاتی نظیر LPG و نفتا هم می‌توان برای توسعه بخش پتروشیمیایی این واحدها بهره برد و ده‌ها محصول پتروشیمیایی در این زمینه تولید کرد. هم‌اکنون با افتتاح پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، ایران در تمام فرآورده‌های پالایشی از جمله بنزین خودکفا شده است. درباره نفت کوره ما از اول انقلاب صادرات داشتیم اما درباره سایر فرآورده‌ها در سال‌های اخیر با توجه به توسعه برداشت گاز از میدان پارس جنوبی و جایگزینی گاز با خوراک نیروگاه‌ها، گازوئیل نیز صادراتی شده است. وی درباره شیوه تامین مالی پروژه‌های پتروپالایشگاهی در شرایط حال حاضر کشور گفت: نقدینگی 1600 هزار میلیارد تومانی که در اقتصاد کشور سرگردان است، می‌تواند منبع مالی بسیار خوبی برای چنین طرح‌هایی باشد. درباره طرح کارشناسی که می‌توان برای توسعه پتروپالایشگاه‌ها پیاده کرد، باید گفت برای نمونه ساخت یک پتروپالایشگاه 250 هزار بشکه‌ای در ایران نیازمند 5 میلیارد دلار سرمایه است. برای تامین این سرمایه طرحی ارائه کردیم که براساس آن یکی از نهادهای توانمند اقتصادی مانند هلدینگ‌های نفت و گاز نظیر هلدینگ پارسیان، غدیر، خلیج‌فارس یا شرکت تاپیکو، ستاد اجرایی فرمان امام(ره)، بنیاد مستضعفان یا سایر نهادهای اقتصادی به عنوان بانی طرح انتخاب شود و سهم 15 درصدی از هزینه اجرا و ساخت آن را پرداخت کند و 85 درصد باقیمانده را از طریق سرمایه‌های مردمی و سهامدار کردن مردم در پروژه جمع‌آوری کند. دولت نیز می‌تواند برای جلب اعتماد مردمی و تضمین اتمام ساخت این پالایشگاه، در سال اول راه‌اندازی یک سال «تنفس خوراک» به این پتروپالایشگاه بدهد. با این کار در همان سال اول برای پتروپالایشگاه تمام هزینه 5 میلیارد دلاری تامین می‌‌‌شود.

افزایش مشتری‌های نفتی ایران

یکی از نقاط ضعف صادرات نفت‌خام ایران مشتری‌های بسیار کم آن است. به‌طور کلی به دلیل خواص منحصربه‌فرد نفت‌های استخراج‌شده در مناطق جغرافیایی مختلف، پالایشگاه‌های فرآوری محصولات نفتی بر اساس مدل نفتی که قرار است در آن تزریق شود ساخته می‌شوند. از این رو در کل جهان و از بین حدود 655 پالایشگاه موجود تنها 40 پالایشگاه مخصوص نفت‌خام ایران ساخته شده است. همین پالایشگاه‌ها با توجه به اینکه در هاب‌های منطقه‌ای چین، سنگاپور، هند، روتردام و آفریقای جنوبی قرار دارند، تحریم سیاسی آنها هم ساده است. برای مثال اگر کشورهای شرق آسیا تصمیم به تحریم‌ نفت ایران بگیرند نیمی از توان صادرات نفت‌خام ایران از بین ‌می‌رود. جالب اینجاست نفت عراق و عربستان سعودی بیشترین شباهت را به نفت ایران دارد و عربستان در حال حاضر تمام تلاش خود را برای گرفتن جای نفت‌خام ایران در 40 پالایشگاه میزبان ایران در حال انجام دادن است. فرآورش نفت‌خام و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده‌‌‌های پالایشی و پتروشیمیایی، موجب می‌شود صادرات بخش زیادی از فرآورده‌ها از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و درنهایت کشتی به کشورهای همسایه انجام شود. این نحوه از صادرات را می‌توان «توزیع از طریق شبکه مویرگی» نامید که اعمال تحریم‌ها روی آن به مراتب سخت‌‌‌‌‌‌تر از تحریم نفت‌خام است. این فرآورده‌ها معمولاً در محموله‌‌‌های کوچک، عمدتاً به کشورهای همسایه و در مسافت‌‌‌های نزدیک تجارت می‌شوند. در واقع فرآورش نفت در داخل کشور و تبدیل آن به زنجیره‌ای از محصولات شیمیایی و سوخت، تک محصول نفت‌خام را به بالای ۱۰۰ محصول شیمیایی تبدیل می‌کند و مشتریان ایران را از حدود ۴۰ مشتری به بیش از چند هزار مشتری در قالب شرکت‌‌‌های کوچک و بزرگ و مستقر در تمام کشورهای دنیا می‌رساند که تحریم‌پذیری آنها بسیار سخت‌‌‌‌‌‌‌تر از نفت‌خام خواهد بود.

ظرفیت توسعه پتروشیمی‌های خوراک مایع با توجه به کیفیت نفت خام ایران

در سال‌های اخیر با بهره‌برداری از میادین گازی پارس جنوبی در کشور، توسعه واحدهای پتروشیمی پایه گازی افزایش یافت. این در حالی است که با ادغام پالایشگاه و پتروشیمی و استفاده از خوراک مایع، مزیت‌های بسیاری مانند تولید خوراک با کیفیت بالاتر، افزایش ارزش محصولات جانبی و دستیابی به بهره‌وری بیشتر را می‌توان انتظار داشت. البته الگوهای مختلفی برای توسعه پتروپالایشگاه وجود دارد؛ به تایید کارشناسان، یکی از مناسب‌ترین این الگوها با توجه به کیفیت نفت خام ایران، تبدیل نفتا و نفت سفید به الفین‌ها یا آروماتیک‌هاست. بر همین اساس در کشورهای صنعتی برای افزایش کارایی پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها، این واحدها را به صورت پتروپالایشگاه در کنار هم می‌سازند.

تولید فرآورده در پتروپالایشگاه ۱۰ برابر بیشتر از واحدهای پتروشیمی

بر این اساس در یک پژوهش علمی، ۳ سناریوی متفاوت پتروپالایشگاهی با اضافه کردن واحدهای نفتا کراکر، کروسین کراکر و آروماتیک‌سازی و مطالعات اقتصادی برای پالایشگاه مجزا و پتروپالایشگاه با ظرفیت ۲۵۰ هزار بشکه در روز مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های پژوهشگران نشان می‌دهد ایجاد پتروپالایشگاه با واحدهای کروسین کراکر و نفتا کراکر بهترین بازگشت سرمایه را خواهد داشت. هزینه احداث این واحدهای پتروپالایشگاهی به ترتیب حدود 3/6 و 9/5 میلیارد دلار برآورد شده و نرخ بازگشت سرمایه آن به ترتیب حدود  ۳۰ و ۳۱ درصد پیش‌بینی  می‌شود. این در حالی است که نرخ بازگشت سرمایه پالایشگاه در بهترین حالت حدود ۱۳ درصد پیش‌بینی شده است. همچنین مطالعات نشان می‌دهد الگوی فرآیندی تولید آروماتیک‌ها در پتروپالایشگاه باعث افزایش نرخ بازگشت سرمایه به بیش از ۳۱ درصد می‌شود. از طرفی، نسبت تولید پروپیلن به اتیلن در واحدهای کراکینگ نفتا یا کروسین حدود  ۱۰ برابر بیشتر از واحدهای کراکینگ گازی است؛ که با توسعه پتروپالایشگاه‌ها، می‌توان به تولید بیشتر پروپیلن به‌عنوان یک ماده پتروشیمیایی با بازار مصرف بالا نیز دست یافت.

وطن امروز