دگرگونی بزرگ: خاستگاه‌های سیاسی و اقتصادی روزگار ما؛ کارل پولانی، ترجمه: محمد مالجو، پردیس دانش، ۵۲۶ صفحه، ۲۰۰۰۰۰ ریال.

توضیحات:

پولانی، در این کتاب، بازار آزاد را همچون دشمن انسانیت به تصویر می‌کشد. او بازار آزاد را شکل غریبی از سازماندهی اجتماعی معرفی می‌کند که در انگلستان قرن 18 و از طریق کنش دولتی که ایدئولوگ‌ها آن را به جلو می‌راندند، ایجاد شده بود. دگرگونی بزرگ آن‌گونه که کارل پولانی در این کتاب توضیح می‌دهد، آن دگرگونی مفردی است که پیش از آن‌که در عمل باعث دگرگونی‌های بزرگی شود که بخش اعظم کتاب به شرح و توضیح آن اختصاص دارد، در اندیشه به وجود آمد.

آن دگرگونی مفرد، چیزی نیست مگر جدا کردن یا همان منفک کردن مقولة اقتصاد از سایر مقولات اجتماعی. بخش مهمی از کتاب دگرگونی بزرگ شرح و بسط مصائبی است که این طرز تفکر به جامعه و بیش از هر جای دیگری در زادگاهش انگلستان وارد آورد و همچنین توضیح تلاش‌های عبثی که برای مهار تبعات منفیِ آن صورت گرفت. به این اعتبار، کتاب دگرگونی بزرگ شرح چگونگیِ تخلیه شدن توان تمامی نهادهای دموکراتیک در حوزة سیاست و صنعت به دلیل پذیرفتن و اجرایی کردن تفکری است که بر لزوم تفکیک اقتصاد از جامعه و وادار کردن سایر حوزه‌های فعالیت اجتماعی بشر به گردن گذاشتن به الزامات آن بود.

معرفی کتاب

 کتاب «دگرگونی بزرگ» اثر مشهور کارل پولانی در سال ۱۹۴۴ و همزمان با کتاب «راه رقیت» نوشتۀ فردریش‌هایک، انتشار یافت. همان‌قدر که «راه رقیت» برای طرفداران مکتب اقتصاد آزاد کتاب مهمی به شمار می‌رود، «دگرگونی بزرگ» هم برای مخالفان بازار آزاد کتاب مهمی است و در کنارِ کتاب «سرمایه» کارل مارکس، مشهورترین اثر در نقد اقتصاد سرمایه‌داری محسوب می‌شود. با این حال در ایران و حتی محافل آکادمیک ایران، کتابی ناشناخته است. دکتر محمد مالجو این کتاب را پس از حدود هفتاد سال به فارسی برگردانده است و انتشارات پردیس دانش آ ن را در ۵۲۶ صفحه منتشر کرده است.

پولانی بر این عقیده بود که بازار آزاد به فروپاشی اجتماعی و سیاسی منجر خواهد شد. او که در سال ۱۸۸۶ در وین به دنیا آمد و در بوداپست بزرگ شد تا سال ۱۹۴۴ (زمان نگارش کتاب) شاهد حوادثی چون جنگ جهانی اول، انقلاب روسیه، انقلاب و ترور در موطن خود یعنی مجارستان، تورم شدید دهه ۱۹۲۰ در آلمان و اتریش، فروپاشی نظام بین‌المللی پولی پایه طلا، رکود بزرگ دهه ۱۹۳۰، رشد نازیسم، برنامه توسعه اقتصادی روزولت و جنگ جهانی دوم بود. سال‌هایی که می‌توان از آن به عنوان دوران ناآرامی‌های بی‌سابقه در جهان جدید یاد کرد.

کتاب با این ادعا که تمدن قرن نوزدهم از بین رفته است، آغاز می‌شود. در نظر پولانی، این تمدن در حال مرگ دارای چهار رکن اساسی بود: تعادل بین‌المللی قدرت‌ها، نظام پولی پایه طلا، دولت لیبرال و مکانیزم اقتصادی مبتنی ‌بر تنظیم خودجوش بازار. اما در سال ۱۹۴۴ به نظر می‌رسید تمام این ارکان از صحنه جهان رخت بسته باشند. او معتقد بود که در حقیقت سه رکن نخستین، از رکن چهارم مشتق می‌شوند. به عبارت دیگر او بازار خود تنظیم‌گر را بنیان حقیقی این تمدن می‌دانست. همان گونه که از عنوان کتاب «دگرگونی بزرگ» بر می‌آید، پولانی بر این رای بود که آن چه به فروپاشی تمدن قرن ۱۹ منجر شد، چیزی جز عارضه بازار آزاد نبوده است؛ همان عارضه‌ای که بقیه نهادها را نیز مضمحل کرد و باعث فروپاشی تمدن قرن ۱۹ شد. به‌زعم او هیتلر، موسولینی و استالین چیزی جز بچه هیولاهای بازار آزاد نبودند.

اما به نظر می‌رسد تاریخ با پیش‌بینی‌های پولانی سر سازگاری نداشته است، چنان که هم اینک بازار آزاد سرمایه‌داری به مثابه سیستمی پایدار و منعطف در بیشتر نقاط جهان، بالاخص کشورهای انگلیسی زبان، پذیرفته شده است. بازار آزاد هم‌اکنون سیاستی است که توسط نهادهای مهم جهانی از قبیل صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی پیگیری می‌شود و حتی قلمروهای پهناور جدیدی همچون چین، هند و اروپای شرقی را نیز تسخیر کرده است. موانع تجارت بین‌المللی به طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. نظام پولی پایه طلا از بین رفته، اما نظام نرخ شناور ارز که با نیروهای بازار تنظیم می‌شود جایگزین شده است. مدیریت پولی بهتری که امروزه اعمال می‌شود، از شدت ادوار تجاری کاسته است. حتی میان دشمنان سنتی اروپای غربی – آلمان و فرانسه – نیز صلح و مراوده برقرار شده است.

دگرگونی بزرگ از  سه بخش تشکیل شده است. بخش‌های اول و سوم بر اوضاع و احوال بی‌واسطه‌ای تمرکز می‌کنند که جنگ جهانی اول و رکود بزرگ و ظهور فاشیسم در اروپا و نیو دیل در ایالات متحده و اولین برنامه پنج ساله در اتحاد جماهیر شوروی را پدید آورد. پولانی در این بخش‌های آغازین و فرجامین معمایی را پیش می‌کشد: چرا دوره دیرپای صلح و مکنت نسبی در اروپا که از سال ۱۸۱۵ تا ۱۹۱۴ طول کشید جای خود را ناگهان به جنگ جهانی داد که پشت بند فروپاشی اقتصادی آمد؟ بخش دوم که درواقع هسته اصلی کتاب است پاسخ پولانی برای همین معما را به دست می‌دهد.

بخش اول کتاب در دو فصل به بررسی نظام بین المللی پرداخته است. فصل اول کتاب با عنوان «صلح صد ساله» تمدن سده نوزدهم را بررسی می‌کند. سده نوزدهم پدیده بی‌سابقه‌ای را در تاریخ تمدن غربی پدید آورد، یعنی صلحی صد ساله از ۱۸۱۵ تا ۱۹۱۴٫ در این فصل به اجمال این صلح صد ساله و ریشه‌های آن مورد بررسی قرار گرفته است. فصل دوم کتاب به بررسی ویژگی‌ها و اتفاقات دهه بیست و دهه سی قرن بیستم می‌پردازد. پولانی ویژگی برجسته دهه بیست را محافظه‌کاری و ویژگی دهه سی را انقلابی‌گری می‌داند. شکست نظام پولی پایه طلا و جنگ جهانی از مهم‌ترین رویدادهای این دوران بودند که در این فصل مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

پولانی در بخش دوم کتاب فراز و فرود اقتصاد بازار را مورد بررسی قرار داده است. بخش عمده و مطالب اصلی کتاب در این بخش آمده است. او مطالب خود در این بخش را در دو قسمت با عنوان «کارخانه اهریمنی» و «جامعه خودحمایتگر» بیان کرده است.

قسمت اول شامل هشت فصل می‌شود و در آن به موضوعاتی همچون جوامع و نظام های اقتصادی، تحول الگوی بازاری، بینوایی وآرمان‌شهر، اقتصاد سیاسی و کشف جامعه پرداخته شده است. نام کارخانۀ اهریمنی اشاره به عبارتی در شعر ویلیام بلیک دارد که به معنی کارخانه‌ای است که مانند آسیاب که گندم‌ها را خرد می‌کند انسان‌ها را خرد می‌کند. پولانی در این قسمت با بازگشت به انقلاب صنعتی در انگلستان طی اولین سالیان سده نوزدهم نحوه واکنش متفکران انگلیسی به اختلافات ناشی از صنعتی شدن متقدم از رهگذر پروراندن نظریه لیبرالیسم بازار را نشان می‌دهد.

قسمت دوم فصل ویژگی خودحمایت‌گری و خودتنظیم‌گری بازار آزاد را بررسی می‌کند. این قسمت شامل هشت فصل می‌شود و به موضوعات مهمی همچون انسان و طبیعت و سازماندهی تولید، تولد آیین لیبرال، منفعت طبقاتی و دگرگونی اجتماعی، رابطه بازار با انسان و طبیعت و سازماندهی تولید، خودتنظیم‌گری تضعیف‌شده و تنش‌های بنیان‌کن پرداخته شده است. پولانی استدلال می‌کند که لیبرالیسم بازار واکنش اجتناب‌ناپذیر به بار آورد: اقداماتی دسته جمعی برای حمایت جامعه از گزند بازار. این اقدامات دال بر این بود که لیبرالیسم بازار نمی‌تواند به شکلی که می‌خواست کار کند و نهادهایی که بر اقتصاد جهانی تسلط داشتند تنش‌های فزاینده‌ای را هم در متن و هم در بین ملت‌ها ایجاد کردند.

بخش سوم کتاب با عنوان «دگرگونیِ در شرف تحقق» به بررسی تحول و تغییرات نظام بازار می‌پردازد. مطالب این بخش کتاب در سه فصل گردآوری شده است. این فصول به بررسی دولت مردمی و اقتصاد بازار، تاریخ در تطابق با تغییر اجتماعی، آزادی در جامعه ییچیده می‌پردازد.

خاتمه بخش مطالب کتاب یادداشت‌هایی پیرامون منابع کتاب است. پولانی یادداشت‌هایی دربارۀ منابع برخی از مطالب کتاب آورده است. می‌توان یکی از محاسن کتاب را همین یادداشت‌ها دانست که به تفهیم مطالب کتاب کمک می‌کند.

منبع: ترجمان علوم انسانی و ترجمه - سعید مسگری مشهدی