وزارت نفت ایران پنج‌شنبه گذشته آخرین آمار میانگین مصرف روزانه بنزین در اسفند امسال را به شکل رسمی اعلام کرد. این نخستین‌بار از تیر ماه سال جاری است که آماری رسمی برای مصرف بنزین از سمت وزارت نفت اعلام می‌شود. تیر امسال، میانگین مصرف روزانه بنزین به ۹۵ میلیون لیتر در روز رسید و حالا طبق آماری که وزارت نفت آن را منتشر کرده، میانگین مصرف روزانه بنزین در ماه جاری که حدود دو هفته تا پایان آن باقی مانده، به ۸۸ میلیون لیتر در روز رسیده است. این آمار در حالی از سمتوزارت نفت اعلام شده است که آخرین ماه از هر سال به دلیل نزدیک‌شدن به عید نوروز و افزایش ترددهای داخل شهری مصرف روزانه بنزین در کشور به اوج می‌رسد. بنابراین ممکن است در دو هفته باقی مانده تا پایان سال، میانگین اعلام شده برای مصرف روزانه بنزین تغییر رو به بالا داشته باشد. اهمیت آمار اعلام شده برای میانگین مصرف بنزین در ماه جاری، در چشم‌اندازی است که این میزان مصرف برای شرایط سال آینده ترسیم می‌کند. این چشم‌انداز، هشدار «کنترل مصرف سوخت» از سمت کارشناسان را به همراه دارد زیرا چنانچه این رشد لجام‌گسیخته کنترل نشود، در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد از بین رفتن دستاورد خودکفایی در تولید بنزین خواهیم بود. مجموع تولید بنزین در ایران، با بهره‌برداری کامل از فاز سوم پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس در آخرین روزهای بهمن گذشته به بیش از ۱۰۵ میلیون لیتر در روز رسید. با این حال این میزان تولید نیز حاشیه امنی برای تامین تقاضای داخلی سوخت و رهایی از واردات بنزین نخواهد بود. از این‌رو لزوم اتخاذ راهکاری اساسی برای تغییر سیاست‌های بنزینی به منظور حفظ خودکفایی در تولید بنزین و جلوگیری از قاچاق گسترده سوخت از کشور، به‌طور مکرر از سمت کارشناسان خطاب به دولت اعلام می‌شود.
«دنیای‌اقتصاد» پیش از این بارها نسبت به پیشی گرفتن رشد مصرف بنزین از رشد تولید این کالای مصرفی استراتژیک هشدار داده و حالا هشداری مشابه در تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران با نام «راهکارهای مدیریت مصرف و قاچاق سوخت» تکرار شده است.در این گزارش که روش‌های قیمتی و غیرقیمتی مختلف برای کنترل مصرف سوخت در آن مورد بررسی قرار گرفته، با اشاره به روند تاریخی رشد مصرف بنزین در ایران و به اوج رسیدن آن در سال ۹۷ (نرخ رشد ۱۰ درصدی در سال ۹۷ نسبت به نرخ رشد ۳/ ۲ درصدی در سال ۹۴)، تاکید شده کنترل تقاضای بنزین با استفاده از ابزارهای قیمتی و غیرقیمتی در سال ۹۸ ضروری است زیرا با وجود تولید روزانه ۱۰۵میلیون لیتر بنزین در کشور، این میزان تنها تا پایان اسفند۹۷ پاسخگوی مصرف داخلی خواهد بود.به این ترتیب با وجود افزایش تولید بنزین نه‌تنها فرصتی برای صادرات نخواهیم داشت بلکه خطر وابستگی دوباره در کمین کشور است.
عمر کوتاه خودکفایی در تولید بنزین؟
در بخشی از این گزارش می‌خوانیم: طبق اطلاعات منتشر شده توسط شرکت ملی پالایش و پخش ایران، مصرف میانگین بنزین در شش ماه اول سال ۹۷ حدود ۸۸ میلیون لیتر در روز است. هرچند با اتمام فاز یک و دو پالایشگاه ستاره خلیج فارس، میانگین تولید شش ماهه امسال نیز در حدود ۸۸ میلیون لیتر در روز بوده است، با این حال با سرعت ۱۰ درصدی افزایش مصرف بنزین، حتی اتمام فاز سوم پالایشگاه ستاره خلیج فارس نیز جوابگوی مصرف نخواهد بود و سرعت افزایش مصرف قطعا بیشتر از سرعت احداث پالایشگاه‌ها خواهد بود.
در این گزارش پیش‌بینی شده است «در دو سال آینده مصرف بنزین در کشور به راحتی به بیش از ۱۲۰ میلیون لیتر در روزخواهد رسید، در حالی‌که ظرفیت تولید داخل حدود ۱۰۵ میلیون لیتر در روز خواهد بود.» این پیش‌بینی در حالی از سمت بازوی مطالعاتی مجلس شورای اسلامی صراحتا بیان شده است که در جریان روند بررسی بودجه ۹۸، شاهد رد تمام طرح‌های پیشنهادی قیمتی و غیرقیمتی ارائه شده برای کنترل مصرف سوخت بودیم. نمایندگان مجلس در شرایطی از تعیین راهکاری برای پیشگیری از رشد مصرف بنزین (که بخش قابل توجهی از آن در نتیجه قاچاق سوخت ایجاد شده است) ناتوان ماندند که دولت نیز اصلاح سیاست‌های بنزینی را در بودجه سال آینده مسکوت گذاشت. یکی از مهم‌ترین دلایل بی‌عملی دولت در رابطه با اتخاذ رویکردی اصلاحی در رابطه با قیمت سوخت، نگرانی از افزایش فشارهای اقتصادی به مردم است. با این حال فشار ناشی از کسری بودجه به دنبال یارانه پنهانی که سالانه بابت ثابت نگه داشتن قیمت بنزین روی هزار تومان از سمت دولت پرداخت می‌شود، بسیار بیشتر از فشاری است که اصلاح قیمت سوخت می‌تواند بر دوش خانوارهای ایرانی بگذارد. یکی از روش‌های پیشنهادی برای اصلاح قیمت سوخت در ایران، توزیع یارانه پنهان آن در میان تمام خانوارهای ایرانی و واقعی کردن قیمت سوخت در ازای آن بود. این طرح به همراه ده‌ها طرح پیشنهادی دیگر از سمت نمایندگان مردم در مجلس رد شد تا آن طور که احمد صفری، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورایاسلامی بهمن‌ماه سال‌جاری اعلام کرد «با حضور وزیر نفت در کمیسیون انرژی مجلس تصمیم بر آن شد که در سال آینده بدون هیچ‌گونه اعمال تغییر قیمت و سهمیه‌بندی فقط از کارت سوخت استفاده شود.»
شدت رشد مصرف بنزین در ایران
مساله شدت رشد مصرف بنزین در ایران و ریشه‌یابی علل آن، به‌خصوص با نوسان‌های ارزی ایجاد شده در کشور و افزایش موج قاچاق سوخت، اهمیت بسزایی پیدا کرده است. در واقع اگرچه ثبات حدودا ۴ ساله قیمت بنزین روی هزار تومان و عقب ماندن قیمت این کالا از نرخ عمومی تورم در کشور یکی از علل افزایش تقاضا برای آن به‌شمار می‌رود، نوسان‌های شدید ارزی که از زمستانسال گذشته آغاز شد تبدیل به عاملی برای افزایش قاچاق سوخت به آن سوی مرزها شد که نشانه‌های آن در رشد بی‌سابقه مصرف بنزین مشاهده می‌شود.
این نکته در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفته است. از نگاه نگارندگان این گزارش، نکته قابل توجه در مصرف سوخت در بخش حمل ونقل،روند افزایش نرخ رشد آن در سال‌های اخیر است. مصرف بنزین در سال ۹۳ روزانه ۶/ ۶۹ میلیون لیتر گزارش شده که در سال ۹۴ به ۲/ ۷۱ میلیون لیتر در روز رسیده است. این میزان نرخ رشد ۳/ ۲ درصدی را نشان می‌دهد. در سال ۹۵ مصرف بنزین به میانگین روزانه ۷۵ میلیون لیتر و نرخ رشد به ۳/ ۵ درصد افزایش یافت. در سال ۹۶ مصرف روزانه به ۸۰ میلیون لیتر و نرخ رشد به ۷/ ۶ درصد صعود کرد. طبق این گزارش، با تحقق مصرف ۸۸ میلیون لیتر در روز در سال ۹۷ نرخ رشد به ۱۰ درصد بالغ شده است. نگارندگان گزارش مرکز پژوهش‌ها برای دست یافتن به علت این میزان رشد مصرف، نگاهی به رشد تولید خودروی سبک در کشور داشته‌اند اما از نگاه آنها بعید به نظر می‌رسد نرخ رشد بنزین در سال جاری با نرخ رشد خودروها هماهنگ بوده باشد و احتمالا افزایش نرخ رشد دلایل دیگری دارد. این وضعیت در مصرف نفت‌گاز نیز دیده می‌شود. مصرف نفت‌گاز در بخش حمل‌ونقل از ۷/ ۴۷ میلیون لیتر در روز در سال ۹۵ به ۲/ ۵۰ میلیون لیتر در سال ۹۶ رسیده است که رشدی بیش از ۵ درصدی را نشان می‌دهد. این در حالی است که نرخ رشد خودروی سنگین در کشور در سال ۹۶ کمتر از ۲ درصد بوده است.
سهم قاچاق از رشد مصرف
آن‌طور که در گزارش مرکز پژوهش‌ها نتیجه‌گیری شده است، این تفاوت قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه است که زمینه قاچاق این کالا را به وجود آورده است. این تفاوت قیمتی به خصوص بعد از نوسان‌های ارزی بسیار بیشتر شد و به فعالیت قاچاقچیان سوخت در کشور دامن زد.
در این گزارش تاکید شده است: «هرچند درباره مقدار قاچاق فرآورده‌ها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست، اما طبق برآورد ستاد مبارزه با قاچاق کالا، روزانه حدود ۵/ ۱۱ میلیون لیتر قاچاق سوخت به خارج از کشور صورت می‌گیرد که بیش از ۸۰ درصدآن به قاچاق نفت‌گاز اختصاص دارد.» در سال جاری روزانه حدود ۱۰۴ میلیون لیتر نفت‌گاز در کشور مصرف شده که از این میزان ۵۴ میلیون لیتر در بخش حمل‌ونقل به مصرف رسیده و ۵۰ میلیون لیتر به مصارف صنعتی و کشاورزی اختصاص داشته است. طبق گزارش مرکز پژوهش‌ها، بخش‌مهمی از قاچاق نفت‌گاز به سوءاستفاده از سهمیه اختصاص یافته به مرغداری‌ها، گلخانه‌ها و به خصوص نیروگاه‌ها مربوط است. در این گزارش تاکید شده است: از سال ۸۹ اختصاص سوخت به این قبیل مصرف‌کنندگان با معرفی وزارتخانه‌های مربوط بر اساس ثبت در سامانه تجارت آسان صورت می‌گیرد. اما این سازوکار نتوانسته از قاچاق نفت‌گاز به‌طور کامل جلوگیری کند. بر اساس آمار صنعت برق ایران در سال ۹۶، نیروگاه‌ها ۶۹ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی، ۵ میلیارد لیتر نفت‌گاز (روزانه حدود ۱۴ میلیون لیتر) و ۳/ ۷ میلیارد لیتر نفت کوره (روزانه حدود ۱۴میلیون لیتر) مصرف کرده‌اند. طبق آیین‌نامه اجرایی تبصره «۱۴» قانون بودجه سال ۹۶ که در سال ۹۷ نیز استمرار داشته، بهای سوخت نیروگاه‌ها ۵۰ ریال به ازای هر لیتر نفت‌گاز و نفت کوره و هر مترمکعب گاز طبیعی (به‌طور یکسان) در نظر گرفته شده است. با توجه به تفاوت قیمت زیاد بین سوخت نیروگاه‌ها و قیمت‌های فوب خلیج فارس کمترین انحراف از سوخت تخصیص یافته مطلوبیت زیادی برای قاچاقچیان ایجاد می‌کند.از همین رو در گزارش یاد شده، تاکید شده است: «با فقدان برنامه‌های کاهش مصرف چه از طریق گسترش سوخت‌های جایگزین و چه از طریق تولید خودروهای برقی و ثابت ماندن ظرفیت تولید بنزین کشور، افزایش شکاف تولید و مصرف بنزین نیاز به افزایش واردات را در پی خواهد داشت.»
راه‌های گریز از بازگشت دوباره به واردات
بر‌اساس این گزارش و با توجه به برآورد رشد ۱۰ درصدی مصرف بنزین در سال جاری و سال آینده لزوم توجه به رویکردهای مهار تقاضای بنزین با ابزارهای قیمتی و غیرقیمتی ضروری است زیرا با وجود بهره‌برداری کامل از پالایشگاه ستاره خلیج فارس و رسیدن ظرفیت تولید بنزین کشور به حدود ۱۰۵ میلیون لیتر در روز، این میزان تولید فقط تا اسفندماه ۹۷ جوابگوی مصرف کشور خواهد بود و در سال آینده تامین اعتبار برای واردات بنزین مورد نیاز کشور (فارغ از مشکلات لجستیکی) مساله‌ای حیاتی خواهد بود. واردات بنزین از مهرماه سال جاری متوقف شده است با این حال عمر این توقف می‌تواند چندان طولانی نباشد. در این میان مکانیزم کارت سوخت با سهمیه‌بندی، روشی برای مهار تقاضا است که دولت می‌تواند از آن بهره ببرد.
الزام استفاده از کارت سوخت شخصی در جایگاه‌ها به همراه سهمیه‌بندی و تعیین قیمت دوم برای مصارف فراتر از سهمیه، راه حل تجربه شده‌ای برای کاهش مصرف است. استفاده از این روش در سال ۸۶ مصرف بنزین را به شدت کاهش داد، به‌طوری که مصرف بنزین از روزانه ۶/ ۷۳ میلیون لیتر در سال ۸۵ به روزانه ۵/ ۶۴ میلیون لیتر در سال ۸۶ و به کمتر از ۶۰ میلیون لیتر در سال ۹۰ رسید. به علاوه آمادگی در برابر تحریم واردات بنزین و مقاوم ساختن اقتصاد کشور در برابر تحریم‌های احتمالی واردات بنزین، استفاده از مکانیزم سهمیه‌بندی در کشور را اجتناب‌ناپذیر ساخته است. طبق این گزارش با استفاده از کارت سوخت امکان سهمیه‌بندی در مواقع ضروری فراهم می‌شود. محدودیت جدی امکان قاچاق، امکان کنترل معاینه فنی، پرداخت عوارض، بیمه و جرایم وسایل نقلیه و فراهم آوردن بستر مربوط به اخذ عوارض و مالیات جدید از وسایل نقلیه پرمصرف از دیگر مزایای استفاده از کارت سوخت است.
همچنین گزارش مرکز پژوهش‌ها تاکید دارد در صورتی‌که سوخت مصرفی سه میلیون وسیله نقلیه از بنزین به CNG تغییر یابد، مصرف بنزین بیش از ۱۵ میلیون لیتر در روز کاهش خواهد یافت که با فرض قیمت ۴۰ سنت برای هر لیتر بنزین، سالانه بیش از دو میلیارد دلار صرفه‌جویی به همراه دارد. همچنین، بهبود تکنولوژی تولید خودروهای داخل و کاهش میانگین مصرف خودروها نقش بسزایی در کاهش مصرف بنزین داشته و جایگزینی خودروهای فرسوده با خودروهای نو، مصرف سوخت را کاهش خواهد داد. در عین حال توسعه حمل‌ونقل مسافر با قطار شهری در تهران و هشت کلان‌شهر امکان جایگزینی خودروی شخصی را فراهم کرده و لازمه موفقیت سیاست‌های قیمتی است.
منبع: دنیای اقتصاد