«بررسی فرآیند دادرسی مالیاتی در ایران: آسیب‌شناسی و راهکارهای بهبود آن»
ناشر: دفتر مطالعات بخش عمومی
ناشر اصلی: معاونت امور اقتصادی
چکیده:
در نظام مالیاتی ایران هفت (7) مرجع برای رسیدگی به شکایات و حل اختلافات مالیاتی وجود دارد. از این میان، پنج مرجع شامل: دادرسی اداری، هیات حل اختلاف بدوی، هیات حل اختلاف تجدیدنظر، شورای عالی مالیاتی و هیات موضوع ماده 216 قانون به عنوان مراجع درون سازمانی (حیطه اختیارات سازمان امور مالیاتی کشور) و دو مرجع دیگر شامل: هیات موضوع ماده 251 مکرر و دیوان عدالت اداری به عنوان مراجع برون سازمانی طبقه‌بندی می‌شوند. رسیدگی در مرجع شورای عالی مالیاتی صرفاً بصورت شکلی (بررسی پرونده از حیث رعایت قوانین و مقررات) و در مراجع هیات موضوع ماده 216 و دیوان عدالت اداری بصورت شکلی و ماهوی (تعدیل درآمد مشمول مالیات) بوده و در سایر مراجع بصورت ماهوی انجام می‌گیرد.
در چارچوب قانون مالیات‌های مستقیم، دستورالعمل دادرسی مالیاتی و همچنین قانون تشکیلات دیوان عدالت اداری، مجموع زمان مقرر برای طی فرآیند دادرسی مالیاتی حدود 759 روز می‌باشد که از این میزان 451 روز در اختیار وزارت متبوع است. این در حالی است که در عمل، مدت زمان دادرسی، فقط در مراجع هیاتهای حل اختلاف مالیاتی بدوی(مرحله دوم دادرسی) برای پرونده‌های مهم بازبینی شده بطور متوسط حدود 595 روز به طول می‌انجامد (در مقابل حداکثر 99 روز قانونی).
مقایسه ساختار دادرسی مالیاتی ایران با ساختار دادرسی مالیاتی در برخی کشورهای منتخب شامل: کره جنوبی، ترکیه و انگلیس بیانگر نکات ذیل است:
در ساختار دادرسی این کشورها برخلاف ایران، وزن مراحل دادرسی برون سازمانی (نسبت به دادرسی درون سازمانی) که عمدتاً قضایی است، بیشتر می‌باشد. این در حالی است که دادرسی درون سازمانی در این کشورها نیز بر خلاف ایران (هیات حل اختلاف) غالباً معطوف به دادرسی اداری می‌باشد. در این کشورها بجز کره جنوبی، مرجع دادرسی مشابه هیاتهای حل اختلاف مالیاتی ایران مشاهده نمی‌شود. در این ارتباط، دیوان ملی مالیات در کره جنوبی مشابهت‌هایی با مرجع مذکور دارد اما در عین حال از استقلال و جایگاه سازمانی بالاتری برخوردار می‌باشد.
مراجع دادرسی قضایی در این کشورها با توجه به وجود دادگاه‌های سطح‌بندی شده و تخصصی، نسبت به ایران بسیار توسعه‌یافته‌تر می‌باشند. بر این اساس، اگرچه پررنگ‌تر شدن مراحل دادرسی قضایی در نظام دادرسی مالیاتی ایران یک امر موجه به نظر می‌رسد لیکن این امر زمانی باید صورت پذیرد که سیتسم قضایی کشور، ظرفیت بر عهده گرفتن این وظیفه خطیر (رسیدگی دقیق و عادلانه به اعتراضات مالیاتی) را داشته باشد که ساختار فعلی سیستم قضایی کشور با توجه به فقدان دادگاه‌های تخصصی و سطح‌بندی شده در خصوص دعاوی مالیاتی، فاقد این ظرفیت می‌باشد.
مراجع دادرسی مالیاتی در این کشورها در مقایسه با ایران از تعدد کمتری برخوردار می‌باشد. بطوری که دادرسی مالیاتی در کره جنوبی مشتمل بر 3 مرحله، در ترکیه مشتمل بر 6 مرحله و در انگلیس مشتمل بر 5 مرحله می باشد.
در برخی از این کشورها (کره جنوبی) فرآیندهایی به منظور کاهش ارجاعات به مراجع دادرسی مالیاتی وجود دارد. در کره جنوبی فرآیندی تحت عنوان بازنگری قبل از صدور برگ تشخیص وجود دارد که به مودیان این اجازه را می‌دهد که تا قبل از اعلام مالیات تشخیصی، نظرات خود را به اداره مالیاتی مربوطه اعلام نمایند. چنین رویه‌ای نقش بسزایی در بهبود تمکین مالیاتی خواهد داشت.
آسیب‌شناسی نظام دادرسی در ایران حاکی از وجود چالش‌هایی است که از جمله آنها می‌توان به عدم استقلال هیاتهای حل اختلاف به لحاظ تشکیلاتی و مالی، طولانی بودن زمان دادرسی مالیاتی (ناشی از تعدد مراجع، عدم رعایت مهلت‌های مقرر قانونی برای فرآیندهای دادرسی، فقدان زمانبندی در خصوص برخی فرآیندهای دادرسی، سنتی بودن فرآیندهای دادرسی و ...)، حجم بالای پرونده های ارجاعی به مراجع دادرسی (ناشی از کیفیت پایین تشخیص مالیاتی، عدم آگاهی مودیان نسبت به قوانین و مقررات مالیاتی، حجم بالای ابلاغ قانونی و ...) و کیفیت پایین آراء صادره از سوی هیات‌ها (ناشی از عدم تخصص برخی اعضای هیاتهای حل اختلاف در خصوص قوانین و مقررات مالیاتی و دانش حسابداری و حسابرسی)، اشاره نمود.
با توجه به مراتب فوق، توصیه‌های ذیل جهت رفع آسیب‌ها و چالش‌های نظام دادرسی مالیاتی ارائه می‌شود:
استقلال هیاتهای حل اختلاف از طریق 1. اصلاح ساختار سازمان مالیاتی کشور با هدف مستقل نمودن هیاتهای حل اختلاف مالیاتی از ادارات کل مالیاتی به لحاظ تشکیلاتی و مالی بدون حجیم شدن سازمان، 2. تقویت جایگاه دفتر نظارت بر هیاتهای حل اختلاف سازمان و 3. تغییر نگاه مدیریت ستادی سازمان از نگاه صرف وصول درآمد به اجرای دقیق قوانین و مقررات
کاهش پرونده های ارجاعی به مراجع دادرسی از طریق 1. پررنگ نمودن نقش ممیز کل جهت رسیدن به توافق با مؤدی در مرحله دادرسی اداری، 2. بهبود کیفیت تشخیص مالیاتی از طریق ارتقای اشراف اطلاعاتی سازمان امور مالیاتی بر فعالیت‌های اقتصادی مودیان (تقویت پایگاه اطلاعاتی مودیان مالیاتی)، 3. بهره‌گیری از برخی روش‌های استفاده شده در سایر کشورها مانند فرآیند بازنگری قبل از صدور برگ تشخیص در کره جنوبی، 4. ایجاد سامانه دادرسی مالیاتی و 5. اطلاع رسانی نسبت به قوانین و مقررات مالیاتی
کاهش زمان دادرسی از طریق 1. تعیین زمان برای برخی مراحل فاقد زمان معین، و کاهش زمان سایر فرآیندهای دادرسی 2. الکترونیکی کردن فرآیندها، 3. اتخاذ تدابیر لازم به منظور جلوگیری از غیبت غیرموجه اعضاء هیات‌ها، 4. ارتقاء مکانیسم‌های کنترل نقص پرونده‌ها، 5. نظارت بر رعایت مهلت‌های مقرر و ....
افزایش کیفیت آراء صادره از سوی هیأت‌ها از طریق 1. ارتقای اشراف اطلاعاتی سازمان امور مالیاتی بر فعالیت‌های اقتصادی مودیان، 2. ارتقای دانش مالیاتی قضات و نمایندگان و 3. توجه به سوابق قضات.