روزنه‌های امید در صنعت نفت

سعیده شفیعی. پژوهشگر اقتصادی

در شرق نوشت: پس از اجرائی‌شدن برجام در ژانویه ٢٠١٦، امیدها به بهبود شرایط اقتصاد ایران شدت گرفت. در این میان صنعت نفت به واسطه شرایط خاص خود و سرمایه‌بربودن، آثار مثبت بیشتری را تجربه کرد. «مؤسسه مطالعات انرژی دانشگاه آکسفورد» در گزارشی به بررسی وضعیت توسعه میادین نفت و گاز در شرایط پسابرجام پرداخته است که بخشی از این گزارش در ادامه بررسی می‌شود.
صنعت نفت قبل از برجام
تا قبل از ژانویه سال ٢٠١٦، به دلیل وجود تحریم‌های سازمان ملل متحد، دولت آمریکا و اتحادیه اروپا، شرکت‌های نفتی بین‌المللی (IOCs) از مشارکت در توسعه صنعت نفت و گاز ایران منع شده بودند. اقتصاد ایران (و به‌ویژه بخش نفت) از این تحریم‌ها آسیب بسیاری دید و تولید نفت ایران از سه‌‌میلیون‌و ٧٠٠‌ هزار بشکه در سال ٢٠١١، به دو‌میلیون‌و ٧٠٠‌ هزار بشکه در سال ٢٠١٣ کاهش یافت. پس از اجرائی‌شدن برجام در ژانویه ٢٠١٦، تولید نفت ایران رو به افزایش گذاشت؛ به‌طوری‌که در چند ماه اخیر، تولید و صادرات نفت ایران به میزان قبل از تحریم‌ها بازگشته است.

صنعت نفت پس از برجام
پس از اجرائی‌شدن برجام (JCPOA)، بسیاری از محدودیت‌ها درباره بخش انرژی ایران برداشته شد. محدودیت صادرات نفت از بین رفت و سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز مجددا امکان‌پذیر شد و شرکت‌های نفتی اروپایی اجازه پیدا کردند در این بخش با ایران مشارکت کنند. اگرچه اجرای برجام شرکت‌های بین‌المللی نفتی را از سراسر جهان برای سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز ایران جذب کرد و چند یادداشت تفاهم در‌این‌زمینه امضا شد؛ اما هنوز با گذشت ١٥ ماه از اجرائی‌شدن برجام، برخی از موضوعات حل نشده است و برخی مشکلات درباره نوع و زمان این مشارکت‌ها وجود دارد.  این یادداشت تفاهم‌ها با شرکت‌های آمریکایی- هلندی شلومبرگر (American-Dutch Schlumberger)، بریتانیایی- هلندی شل (British-Dutch Shell) سی‌ان‌پی‌سی چین (Chinese CNPC)، توتال فرانسه (French Total)، وینترشال آلمان (German Wintershall)، سایپم ایتالیا (Italian Saipem)، اینپکس ژاپن (Japan Inpex)، دی‌ان.اُ نروژ (Norwegian DNO) و گازپروم روسیه (Russian Gazprom) به امضا رسید؛ اما هنوز منجر به عقد قرارداد در‌این‌زمینه نشده است. (جدول شماره ١).
وضعیت گاز طبیعی
نکته درخور ‌توجه این است که برخلاف تولید نفت که به دلیل مشکلات سیاسی و وجود شرایط تحریم، با اخلال مواجه شد، تولید گاز در دوره یادشده با افزایش مداوم ١٠  درصد سالانه ادامه یافت؛ اما تحریم‌ها سبب شد در ایران درحالی‌که توانایی توسعه میادین گازی خود را داشت، این موضوع به تعویق افتد و کار توسعه به پیمانکاران داخلی سپرده شود. ازاین‌رو بخش گاز طبیعی از آخرین تکنولوژی‌ها به‌ویژه در زمینه گاز طبیعی مایع‌شده (LNG)، محروم ماند.  ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی ایران بالغ بر ٣٢ تریلیون مترمکعب است که ایران را به بزرگ‌ترین دارنده ذخایر گاز طبیعی در جهان تبدیل کرده است. البته برخلاف وجود ذخایر بالا، ایران در بازار منطقه‌ای و جهانی گاز غایب است و تحریم‌ها نیز سبب کم‌رنگ‌ترشدن نقش ایران در تجارت جهانی و منطقه‌ای گاز شده است. میدان گازی پارس‌جنوبی بزرگ‌ترین میدان گازی جهان است که بیش از ٥٠  درصد ذخایر گازی ایران را شامل می‌شود. این میدان با کشور قطر مشترک است و با مرز دریایی از این کشور جدا می‌شود. این میدان عظیم گازی در سال ١٩٧١ میلادی کشف شد؛ اما تولید آن در بخش ایران پس از پایان جنگ در سال ١٩٨٩ آغاز شد.
میادین رو به افول
ایران با ١٥٨‌ میلیارد بشکه ذخایر قابل برداشت نفت یکی از بزرگ‌ترین کشورهای دارنده این سوخت فسیلی است که این میزان در ١٤٠ میدان قرار گرفته‌اند. دوسوم این ذخایر در ساحل (خشکی) و یک‌سوم باقی‌مانده در خلیج‌فارس (دریا) قرار دارند. براساس نرخ تولید کنونی، این ذخایر تا ١١٠ سال دیگر جوابگوی مصرف داخلی و صادرات خواهند بود.  تولید نفت ایران در سال ٢٠١٦ به طور متوسط حدود سه‌ میلیون بشکه در روز بود که بیش از ٥٠  درصد از این رقم از چهار میدان عظیم و فوق‌عظیم نفتی گچساران، اهواز، مارون و آغاجاری بوده است. با این حال متوسط سن این میادین ٦٩ سال است که این امر نیاز به سرمایه‌گذاری در اکتشاف میادین جدید را افزایش می‌دهد؛ چراکه در طول زمان با توجه به افت فشار چاه‌های تولیدی، تولید نفت با افت طبیعی مواجه می‌شود. ارقام رسمی از میزان افت طبیعی تولید مخازن کشور وجود ندارد؛ اما منابع غیررسمی این نرخ را بین هشت تا ١٣  درصد برآورد کرده‌اند.  براساس تعریف، «میادین عظیم» یا «غول‌پیکر» نفتی (Giant Oil Fields)، میادینی هستند که ذخایر اثبات‌شده‌ ‌نهایی آنها بیش از ٥٠٠‌ میلیون بشکه باشد. این رقم درباره ذخایر گاز طبیعی به سه تریلیون فیت مکعب می‌رسد. مخازنی که ذخایر نهایی آنها بیش از ١٠‌ میلیارد بشکه است، میادین «فوق‌عظیم» یا «فوق غول‌پیکر» (Super-Giant Fields) نام دارند.  براساس گزارش بیزینس مانیتور از وضعیت صنعت نفت و گاز ایران، ٣٤ میدان فعال نفت در کشور وجود دارد که از این تعداد ٢٢ میدان در خشکی و ١٢ میدان در دریا است. همان‌گونه که جدول شماره (٢) نشان می‌دهد، پنج میدان فوق‌عظیم، دو‌‌میلیون‌و ٢٨٧‌ هزار بشکه (معادل ٥٧  درصد از کل تولید نفت) را به خود اختصاص داده‌اند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
اقتصاد ایران نسبت به اقتصاد سایر کشورهای نفت‌خیز منطقه از تنوع بیشتری برخوردار است؛ اما این بخش همچنان مهم‌ترین بخش اقتصاد ایران به شمار می‌رود. توسعه صنعت نفت و گاز می‌تواند سبب رونق سایر بخش‌های اقتصادی شود؛ اما هنوز پس از اجرائی‌شدن برجام و معرفی قراردادهای جدید نفتی، قرارداد مهمی درخصوص توسعه میادین منعقد ‌نشده است. تنها چند یادداشت تفاهم برای مطالعه مخازن امضا شده است که از کم و کیف آن اطلاعی در دست نیست. همان‌گونه که ذکر شد، ٥٧  درصد از تولید نفت کشور بر عهده میادینی است که عمر متوسط آنها ٦٩ سال است و در حال افت طبیعی تولید هستند. از‌این‌رو ضرورت مطالعه و کشف میادین جدید بیش از پیش اهمیت دارد. همچنین وضعیت مخازن مشترک نیز در شرایط کنونی بسیار حیاتی است که بررسی آن فرصت جداگانه‌ای می‌طلبد.

فهرست منابع و مأخذ

١- A perspective on the Iranian upstream oil & gas industry; Can Iran achieve its full potential?, Arthur D. Little, March ٢٠١٧.
٢- Iranian Energy: a comeback with hurdles, The Oxford Institute for Energy Studies, January ٢٠١٧.