وضعیت شفافیت بودجه ای در کشورهای جهان

یکشنبه, 11 بهمن 1394 15:24

چاپ

در اينکه شفافیت مفید است و فساد را كاهش و بهرهوری را افزايش و فضای كسبوكار را بهتر و زمینه سرمايه گذاری را مطلوبتر مي كند ترديدی نیست. اما شفافیت بودجه ای، به دلیل اينکه مهمترين سند مالي كشور به شمار مي رود، چیز ديگری است. مهمترين دلیل شفاف سازی بودجه، مفاهیم مرتبط با اقتصاد سیاسي است. اين يعني چه؟

اجازه دهید اين مفهوم را در قالب چند مثال شرح دهیم.

مثال معروف اقتصاد سیاسي بودجه ريزی، پولهای «بشکه گوشت خوک» در آمريکاست، تعجب نکنید. به بودجه های غیرضروری كه دولت در بودجه قرار مي دهد تا بتواند رضايت سیاسي منطقه يا مناطقي خاص يا مؤسسات و اشخاص خاص را به دست آورد، يا در هنگام تصويب بودجه در مجلس توسط نمايندگان كنگره ايالات متحده، صرفاً با هدف جذب رأی تصويب ميشود پول بشکه گوشت خوك 1 گفته ميشود. حالا چرا بشکه گوشت خوک؟ ريشه لغوی اين ماجرا به دورهای از تاريخ آمريکا برمي گردد كه در آن بشکه ای از گوشت خوک به عنوان جايزه تعیین مي شده و بردگان برای به دست آوردن آن با هم رقابت ميكردند.

نمونه ای ديگر از مثالهای اقتصادی سیاسي بودجه ريزی، فرآيند دَمِ هم را دیدن 2 است! به اين صورت كه مثلاً در كنگره آمريکا، گروهي از نمايندگان با هم هماهنگ مي كنند كه هركدام به پیشنهاد بودجه ای نماينده منطقه ديگر، هر چند آن پیشنهاد چندان برای آن منطقه ضروری نباشد، رأی مثبت بدهند و در مقابل رأی مثبت آنها را نیز دريافت كنند. هم راجع به پولهای خوكي و هم راجع به پولهای دمِ همي، سالیانه گزارشهای مختلفي توسط مؤسسات ناظر حکومتي و غیرحکومتي در آمريکا منتشر مي شود. نمونه ای از آنها كتاب خوك كنگره 3 است كه توسط مؤسسه مردم نهاد «شهروندان در مقابل اتلاف منابع دولتي 4» منتشر مي شود و تلاش مي كند با استفاده از داده های بودجه ای در اختیار )مصوب و عملکرد و دلايل تصويب آنها و ...) فهرست بودجه های غیرضروری را منتشر كند.

جنبه ديگر اقتصاد سیاسي كه شفافیت فرآيند بودجه ريزی از تهیه تا تصويب و نظارت را ضروری مي سازد، عملکرد لابيهاست. گروههاي ذینفع 5 معمولاً تلاش مي كنند در فرآيند بودجه ريزی وارد شده و با قانع كردن مسئولین تدوين يا تصويب بودجه، فرآيند بودجه ريزی را به نفع خود تغییر مسیر دهند.

در هر صورت، دوای درد مسائلي مانند آنچه گفته شد، از پولهای خوكي تا دَمِ همي گرفته تا بودجه های گنجانده شده در نتیجه عملکرد گروههای ذينفع، شفافیت است.

شفافیت بودجه ای از مرحله تدوين بودجه آغاز و تا مرحله ارائه بودجه برای تصويب در پارلمان تا انتشار گزارشهای اجرای بودجه و سپس انتشار گزارشهای نظارتي ادامه دارد. تاريکي در هر كدام از اين مراحل مي تواند ضعف در شفافیت بودجه به شمار رود.

در دسترس و قابل استفاده بودن داده های بودجه ای برای ملاحظه عموم تا مشاركت عمومي در تدوين و نظارت بر اجرای بودجه، از معیارهای ديگر شفافیت بودجه به شمار مي رود. به عنوان مثال، در ساده ترين شکل فرض كنید داده های بودجه ای در دسترس مردم نباشد، يا باشد، اما به جای فايل صفحه گسترده (اکسل)، نهاد تنظیم كننده بودجه، آن را به شکل تصوير يا فرمتهای ديگر منتشر كند و نهادهای ناظر يا مؤسسات دانشگاهي يا رسانه ها و پژوهشگران مستقل را به زحمت بیاندازد.

دو تلاش عمده جهاني با نامهای «دولت باز6» و «مخارج عمومي و مسئولیتپذيری مالي7» نیز تاكنون در حوزه شفافسازی بودجه ای كشورها صورت گرفته است. شاخص جهاني شفافیت بودجه ای، توسط مؤسسه ای به نام مشاركت بین المللي بودجه ای 8 (IBP) منتشر مي شود و سه حوزه شفافیت، مشاركت و نظارت را ارزيابي مي كند. ناگفته نماند كه انتشار گزارش به شکل قابل فهم برای مردم يا شهروندان يکي از معیارهای ارزيابي شفافیت بودجه ای كشورهاست.