مریم شکرانی در شرق نوشت: نفتکش‌های معطل روی آب، نفت ارزان و خیز روسیه برای ربودن بازارهای تحریم‌زده ایران اخباری است که این روزها از بازار نفت ایران مخابره می‌شود و در مقابل کشورهای نفتی منطقه کورس سنگینی برای بهره‌برداری از این بازار گذاشته و حالا وزنه‌های تنظیم بازار انرژی جهان به شمار می‌آیند. کشورهایی که می‌گویند استراتژی آنها برای درآمدهای سرشار نفت و گاز، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های توسعه‌ای سرزمینشان است.
خیز قطر برای سکانداری بازار گاز جهان
قطر این روزها پس از آمریکا دومین بازیگر مهم بازار گاز جهان است. کشوری کوچک که در یک بریدگی جنوب خلیج فارس احاطه شده و مساحت آن تقریبا به اندازه کوچک‌ترین استان ایران است. مساحت قطر فقط حدود ۱۱.۵ هزار کیلومتر مربع است و مساحت کوچک‌ترین استان ایران یعنی قم هم حدود ۱۱.۲ هزار کیلومتر مربع.
این شهر-کشور کوچک اما حالا نه‌فقط برای اولین بار در خاورمیانه میزبان جام جهانی ۲۰۲۲ فوتبال شده است که روزهاست آمریکا با مقامات این کشور برای تنظیم بازار گاز جهان گفت‌وگو می‌کنند. جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا و شیخ‌تمیم بن‌حمد آل‌ثانی، امیر قطر، بهمن سال گذشته در کاخ سفید دیدار کردند تا درباره بازار گاز اروپا در صورت جنگ روسیه و اوکراین گفت‌وگو کنند. تقریبا چیزی حدود یک‌پنجم بازار گاز جهان در دستان این کشور کوچک است. همچنین براساس گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، آمریکا و قطر و روسیه حدود 70 درصد صادرات گاز مایع طبیعی به اروپا در سال 2021 را به خود اختصاص داده‌اند. بر اساس این گزارش، در سال 2021 آمریکا با تأمین 26 درصد نیاز گازی اروپا بزرگ‌ترین صادرکننده گاز به اروپا بوده و قطر با تأمین 24 درصد در رتبه دوم و روسیه با تأمین 20 درصد در رتبه سوم جای داشته است.
مجموع کل صادرات گاز قطر سال گذشته حدود 7.2 میلیون تُن بوده که 21 درصد بازار گاز جهان را به خود اختصاص داده است و بزرگ‌ترین مشتریان این کشور هند، چین و پاکستان هستند. درآمد این کشور کوچک از صادرات گاز حالا به ارقام خیرهکننده رسیده و بلومبرگ پیش‌بینی می‌کند که در سال ۲۰۲۲، قطر می‌تواند ۱۱۴ میلیارد دلار از صادرات گاز درآمد داشته باشد و تا سال ۲۰۲۷، صادرات LNG را ۶۰ درصد افزایش دهد و حالا در شرایطی که میزان برداشت گاز ایران از میدان مشترک گازی با قطر یعنی پارس جنوبی افت داشته است، قطر قصد دارد تولید گاز خود را تا سال ۲۰۲۷ افزایش دهد. کارن یانگ، کارشناس ارشد مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن گفت: این یک فرصت باورنکردنی است، قطر در سال‌های آینده به صادرکننده بزرگ گاز تبدیل خواهد شد.
بر اساس گزارش سیتی‌گروپ، با وجود این بحران، اقتصاد قطر در سال جاری ۴.۴ درصد رشد خواهد کرد که از سال ۲۰۱۵ یک رکورد محسوب می‌شود. به‌این‌ترتیب تولید ناخالص داخلی این کشور برای هر نفر تقریبا ۸۰ هزار دلار خواهد بود. قطر در نظر دارد پول حاصل از این بحران را در یک صندوق سرمایه‌گذاری کند.
موج سرمایه‌گذاری در بازار انرژی عراق
در عراق هم بازار انرژی سکه شده است. حالا این کشور نه‌تنها رقم‌های درشتی بابت صادرات نفت به جیب زده است که قراردادهای مهمی برای توسعه زیرساخت‌های تولید نفت، گاز و برق خود بسته و بنا به گفته کارشناسان انرژی ایران نباید امید چندانی به بازار عراق ببندد. عراق دومین بازار صادراتی ایران است و حالا محمدعلی صادقی، تحلیلگر حوزه انرژی، به «شرق» می‌گوید که عراق به دنبال افزایش تولید گاز و برق خود است و این به آن معنی است که ایران نه‌تنها باید امید به آینده بازار انرژی عراق نداشته باشد که مهم‌ترین گرفتاری برای صنایع و تولید عراق کمبود برق است و در‌صورتی‌که این کشور بتواند با افزایش تولید گاز و سپس برق خود، این مشکل را مهار کند، آینده بازار سایر کالاهای ایرانی در عراق هم می‌تواند به خطر بیفتد. بر اساس اعلام وزارت نفت عراق، این روزها درآمد ماهانه عراق از صادرات نفت به حدود ۱۱ میلیارد دلار رسیده است. این رقم، بالاترین درآمد نفتی عراق در نیم‌قرن گذشته است. در شرایطی که حالا صادرات نفت ایران به حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار بشکه در روز رسیده، صادرات نفت عراق از روزانه سه میلیون و ۲۴۰ هزار بشکه گذشته است. به‌جز این عراق حالا قراردادهای مهمی در حوزه انرژی امضا کرده است. شهریور سال گذشته عراق قراردادی ۲۷ میلیارد دلاری را با یکی از غول‌های انرژی جهان یعنی توتال فرانسه به امضا رساند. چینی‌ها هم قراردادهای مهمی با عراق امضا کرده‌اند. آناتولی آخر اردیبهشت امسال از قرارداد عراق با شرکت خدمات نفتی چین برای حفر ۲۲ حلقه چاه نفت امضا کرد. این رسانه می‌نویسد که بغداد به دنبال آن است که تا سال ۲۰۲۵ تولید نفت خود را به روزانه شش میلیون بشکه برساند. همچنین رویترز با اشاره به سرمایه‌گذاری ۱۰میلیارد‌دلاری چینی‌ها در بازار انرژی عراق، چندی پیش خبر داد که این کشور پیشنهاد سه قرارداد نفتی با چین را رد کرده زیرا نگران است که با سیطره بیشتر چینی‌ها به میادین نفتی این کشور، سایر شرکای غربی احساس خطر کنند. وزارت برق عراق هم تابستان سال گذشته خبر داد که قراردادی برای ساختن نخستین نیروگاه‌های خورشیدی برق در عراق با چین بسته‌اند.
اهرم قدرت بازار اروپا به دست عربستان می‌افتد؟
جهش قیمت نفت و تقویت تولید و صادرات نفت عربستان را به مازاد بودجه رساند. این کشور که در سال ۲۰۲۱ درآمد نفتی خیره‌کننده‌ای معادل ۲۰۵.۹ میلیارد دلار داشته، حالا در سال ۲۰۲۲ با فروش نفت خود توانسته است به مازاد بودجه برسد. بر اساس گزارش وبگاه مدیریت امور اوپک و روابط با مجامع انرژی وزارت نفت، وزارت دارایی عربستان اعلام کرده است که میزان مازاد بودجه این کشور در سه‌ماهه اول سال ۲۰۲۲ به ۱۵.۳ میلیارد دلار رسیده که ریشه اصلی آن افزایش قیمت نفت و تقویت تولید و صادرات این کشور بوده است و پیش‌بینی می‌شود عربستان بیشترین رشد اقتصادی خود را در ۱۰ سال گذشته تجربه کند. دولت عربستان پیش از این و در ماه دسامبر پیش‌بینی کرده بود در سال ۲۰۲۲ بالاخره پس از ۹ سال کسری بودجه دوباره در سال ۲۰۲۲ با ۲۴ میلیارد دلار مازاد بودجه روبه‌رو خواهد شد، اما به‌دنبال جنگ اوکراین و تنش‌های ژئوپلیتیک در جهان که قیمت‌های نفت را در سه ماه دوم سال میلادی بیشتر هم افزایش داده، انتظار می‌رود مازاد بودجه عربستان به‌مراتب بیشتر از پیش‌بینی بودجه اولیه باشد. طبق گزارش اویل‌پرایس، عربستان در ماه فوریه ۷.۳۰۷ میلیون بشکه در روز نفت خام به بازارهای جهان صادر کرده که بالاترین میزان صادرات عربستان از آوریل ۲۰۲۰ است. پیش از جنگ اوکراین میزان تولید نفت روسیه روزانه حدود ۹ تا ۱۰ میلیون بشکه نفت بوده و عربستان حالا تولید نفت خود را روزانه به حدود ۱۰ تا ۱۱ میلیون بشکه رسانده است. یورونیوز چندی پیش به نقل از وزارت انرژی عربستان اعلام کرد که این کشور قصد دارد تولید نفت خود را تا سال ۲۰۲۶ به ۱۳.۲ تا ۱۴ میلیون بشکه نفت در روز برساند. حالا بلومبرگ گزارش داده که عربستان صادرات نفت خود را به چین کاهش داده و قیمت هر بشکه نفت خود را ۲.۱ دلار برای مشتریان آسیایی گران‌تر کرده است تا جای روسیه در بازار اروپا را بگیرد و در واقع بازارهای آسیایی خود را به روسیه واگذار کرده و وارد بازار اروپا شود و به‌این‌ترتیب اهرم قدرتی برای خود در بازار اروپا به دست آورد. همچنین برخی گزارش‌های اخیر حاکی از آن است که عربستان به فکر توسعه میدان گازی الدره یا همان آرش است. میدانی که با ایران مشترک است و عربستان حالا برای توسعه سرمایه‌گذاری کویت در این میدان وارد گفت‌وگو شده است.
امارات دیگر به نفت نیاز ندارد
امارات شاید چند قدمی از بقیه کشورهای عربی منطقه جلوتر باشد آن‌قدر که گفته می‌شود این کشور دیگر نیازی به درآمدهای نفتی ندارد. بنادر امارات و فرودگاه‌های پیشرفته و ایرلاین‌هایی که جز بزرگ‌ترین‌ها و پردرآمدترین‌های جهان هستند، حالا امارات را به درآمدی رسانده‌اند که به‌راحتی می‌تواند از درآمدهای نفتی خود چشم‌پوشی کند.
تجارت ۲۰ میلیارد دلاری دریایی، درآمد ۲۷ میلیارد دلاری صنعت هوایی و درآمد ۳۰ میلیارد دلاری صنعت گردشگری این کشور کوچک را به درآمد خیرهکننده حدود ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلاری رسانده است؛ آن‌قدر که دیگر به درآمد نفت نیازی ندارد.
به‌جز این حاکمیت این کشور برنامه‌ای تحت عنوان استراتژی اقتصاد دیجیتال به تصویب رسانده که در یک برنامه 10ساله سهم اقتصاد دیجیتال را از کل درآمدهای غیرنفتی کشور از ۹.۷ درصد به ۱۹.۴ درصد برساند؛ اتفاقی که تحلیلگران این حوزه می‌گویند می‌تواند امارات را به سنگاپور خاورمیانه تبدیل کند. با‌این‌حال این کشور همچنان و تا زمانی که جهان نیازمند سوخت‌های فسیلی است، در بازار انرژی حضور فعال دارد تا پول نفت را خرج زیرساخت‌های اقتصادی خود کند. حالا پس از جنگ روسیه و اوکراین که متوسط قیمت ۹۰ دلار برای هر بشکه نفت پیش‌بینی می‌شود، امارات اعلام کرده که استراتژی این کشور تبدیل درآمدهای نفتی به دارایی‌های سرمایه‌ای است. سال گذشته این کشور حدود ۷۰ درصد از درآمدهای نفتی خود را در صندوق‌های ثروت سرمایه‌گذاری کرده است. این نسبت برای کشورهای عربستان، کویت و قطر حدود ۳۰ درصد بوده است.
در ایران نه‌تنها سال‌هاست بودجه‌های عمرانی محقق نمی‌شود و انبوه پروژه‌های عقب‌مانده عمرانی به یکی از ابرچالش‌های اقتصاد کشور تبدیل شده که دولت مجبور است برای تأمین کسری بودجه خود به منابع صندوق توسعه ملی دست ببرد.
همین چند وقت پیش در ۲۷ اردیبهشت و در همایش «صندوق ثروت ملی و عدالت بین‌نسلی» مهدی غضنفری، رئیس هیئت‌عامل صندوق توسعه ملی، گفت: مشخص نیست بودجه را چگونه می‌نویسند که هنوز زمانی از سال نگذشته، وزیری به ما نامه زده که ۲۲.۵ همت (هزار میلیارد تومان) کم آورده‌ایم، به ما پول بدهید.