استاد اقتصاد دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به لزوم توجه به تولید درون پایه برای تحقق اقتصاد مقاومتی گفت: شرط اساسی برای عملیاتی نمودن تولید درون پایه این است که از جهت بهره وری عوامل به سطح قابل قبولی برسیم.
شاه کلید اقتصاد مقاومتی نگاه به ظرفیت های درونی و ظرفیت سازی هایی برای پویایی اقتصاد است. تحریم های اقتصادی چند سال اخیر نشان داد که درونزایی اقتصاد ما محل سوال و مناقشه است. مطرح شدن الگوی اقتصاد مقاومتی و تأکید بر درونزا کردن اقتصاد موجب شد که سوالاتی در این مقوله شکل بگیرد. آیا نگاه به درون می تواند نجات بخش وضعیت اقتصادی یک کشور باشد؟ آیا نگاه به درون به معنی بستن درهای کشور است؟ یا این که ما در اقتصاد می توانیم نگاه درون گرایی داشته باشیم و در عین حال درهای کشور را هم نبندیم؟ آیا درون گرایی اقتصادی نسبتی با تعاملات جهانی دارد؟ برای رسیدن به پاسخ این سوالات به گفت‌وگو با دکتر مهدی صادقی شاهدانی؛ استاد اقتصاد و دانشیار دانشگاه امام صادق (ع) پرداختیم.
اقتصاد مقاومتی چگونه می تواند مسیر پیشرفت اقتصادی کشور را هموار کند؟
سیاست اقتصاد مقاومتی محورهای متعددی را در زمینه پیشرفت مورد توجه قرار داده است که چند محور آن از محورهای اساسی است. ما در مجموعه سیاست های اقتصاد مقاومتی بحث تولید درون پایه را داریم که در کنار راهبرد برون گرایی باید مورد توجه قرار بگیرد. وقتی صحبت از راهبرد درون پایه می کنیم؛ یعنی اقتصاد بتواند برای دستیابی به اهداف اشتغال، اهداف رشد و توسعه خود از ظرفیت هایی که در درون شکل گرفته، استفاده مطلوب را بکند. البته در رابطه با رهیافت رشد درون پایه باید به این نکته توجه کرد که ما بر اساس این رهیافت، تمام کارها و خدماتی که کشور نیازمند آن هست، شاید نتوانیم داخل کشور تولید کنیم، ولی در بسیاری از کالاها و خدمات به ویژه کالا و خدماتی که مزیت نسبی داریم، می توانیم در تولید آن ها از ظرفیت اقتصادی کشور که در درون اقتصاد شکل گرفته است، بهره بگیریم.
برای کالاهایی که در آن مزیت نسبی نداریم، طبیعی است که در دوره کوتاه مدت باید فکر دیگری برای آن شود. در دوره بلند مدت باید به نحوی برنامه ریزی کنیم که در آن کالاها مزیت نسبی پیدا کنند. وقتی صحبت از تولید درون پایه یا درونزا می شود، منظور مجموعه تولیدات کالاها و خدماتی است که اقتصاد کشور در آن مزیت دارد. ماده اولیه مربوط به آن کالاها در کشور موجود است. سرمایه مورد نیاز برای آن تولیدات داریم. مواد اولیه در کنار سرمایه قرار می گیرد و هم این که نیروی انسانی مورد نیاز در داخل کشور تربیت می شود. این مجموعه از کالا و خدمات با استفاده از توان تولید داخلی برای بازارهای داخلی و هم خارجی قابل عرضه است.
درباره سیاست های درون پایه باید چه نکاتی را مدنظر قرارد داد؟
نکته اول این است که زمانی تولید درون پایه به شرایط پایدار خودش می رسد که ما از جهت بهره وری عوامل در فرآیندها به نقطه قابل قبولی رسیده باشیم. اگر بهره وری عوامل که در تولید مورد استفاده قرار می دهیم به سطح قابل قبولی نرسیده باشد، باید تلاش کرد بهره وری عوامل را بهبود بخشید. این یکی از سیاست های اقتصاد مقاومتی و همان بهبود بهره وری است.
بهبود بهره وری باعث می شود که بتوانیم با کالاهای خارجی رقابت کنیم. اگر رقابت کالای داخلی و خارجی بر اساس بهره وری باشد، کالاهای خارجی در مجموعه اقتصاد کشور دیگر جایگاه نخواهند داشت و تقاضا کنندگان و مصرف کنندگان ترجیح می دهند که کالاهای داخلی را استفاده کنند. اما اگر تولید درون پایه بدون توجه به سیاست بهبود بهره وری دنبال شود، طبیعی است که نمی تواند مزیت اقتصادی لازم را داشته باشد و نمی تواند با تولیدات خارجی نظیر آن رقابت کند. این امر منجر به این می شود که سیاست درون پایه بودن دچار مشکل بشود. بنابراین یک شرط اساسی برای عملیاتی نمودن تولید درون پایه این است که ما از جهت بهره وری عوامل به سطح قابل قبولی برسیم.
فاکتورهای لازم برای محقق شدن تولید درون پایه در کشور چیست؟ در این زمینه بخش تولید با چه معضلاتی مواجه هست؟
بحث اصلی، بحث تأمین مالی سرمایه گذاری هایی است که باید انجام شود. به ویژه آنجایی که می خواهیم یک فرآیند تولید را توسعه دهیم. تامین منابع مالی سرمایه گذاری ها یکی از محورهای اساسی جریان های تولید کشور ما هستند. در رابطه با تامین مالی به دو شکل یعنی از خارج و یا داخل کشور تامین کرد. در شرایط حال حاضر کشور، تامین مالی سرمایه گذاری ها از طریق جریان خارج با محدودیت مواجه است. به علت تحریم ها و بحران های مالی خارج از کشور، نمی توانیم منابع مورد نیاز سرمایه گذاری را تامین کنیم. بنابراین تامین منابع مالی سرمایه گذاری ها بر ظرفیت های داخل متکی می شود.
منابع داخلی برای تامین منابع مالی سرمایه گذاری چگونه در فرآیند اقتصاد مقامتی تامین می شود؟
در رابطه با استفاده از ظرفیت داخل برای تامین مالی سرمایه گذاری ها چند نکته باید مورد توجه قرار گیرد. یکی این که ما تامین مالی سرمایه گذاری ها را از طریق بازار سرمایه دنبال کنیم و این بازار سرمایه باید شرایط لازم را داشته باشد. همان طور که در سیاست های اقتصاد مقاومتی هم گفته شده است. کارایی بازار سرمایه شرط لازم این مسئله است که بازار سرمایه بتواند نقش خودش را در رابطه با تامین مالی سرمایه گذاری ها ایفا کند.
بخش دیگر تامین مالی سرمایه گذاری ها از طریق سیستم بانکی است. سیستم بانکی باید آمادگی لازم را در این زمینه در خودش ایجاد کند که از جریان بنگاه داری خودش صرفه نظر کند و بخش پولی، هدف و نیت اساسی خودش را بر روی تامین مالی سرمایه گذاری های تولیدی متمرکز کند. باید هدف بنگاه داری بانک ها تحت الشعاع قرار گیرد تا این که بانک ها با هدف بنگاه داری مسائل خود را دنبال نکنند.
بنابراین استفاده از ظرفیت بازار سرمایه و هم چنین استفاده از ظرفیت بازار پول به خوبی می تواند اقتصاد کشور را در جهت تامین مالی سرمایه گذاری ها کمک کند.
در این میان دولت در مسیر محقق شدن اقتصاد مقاومتی چه وظیفه ای دارد؟
ابتدا لازم است اشاره ای به تأمین مالی بخش دولت داشته باشم. همان گونه که می دانید بخش دولت و بودجه ما، سهم قابل توجهی از فروش نفت دارد. نظام مالیاتی هم توان تامین مالی بودجه را به عهده ندارد. ما اگر بخواهیم بودجه و دولت نقش اساسی خودش را در تولید، سیاست گذاری ها و امور حاکمیتی ایفا کند و به دنبال آن پیشرفت و توسعه را در کشور داشته باشیم، باید در رابطه با تامین مالی بودجه دولت فکر اساسی کرد.
در شرایط حاضر که بخش قابل توجهی از تامین مالی در دولت و بودجه از طریق فروش نفت به دست می آید، آسیب پذیری بودجه را بسیار زیاد کرده است. هر گاه بودجه می خواهد بنابر نیازهای دولت یک تغییر جدی بکند اگر نتوانیم نفت را به اندازه ی کافی بفروشیم و یا با محدودیت هایی که در فروش نفت مواجه باشیم دچار مشکل می شویم. نظام مالیاتی ظرفیت لازم را در تامین بودجه دارد. باید پایه مالیاتی را گسترش دهیم و نظام مالیاتی را به سمت شرایط و کارها حرکت دهیم. گسترش پایه مالیاتی مانند گسترش پایه مالیاتی از طریق مالیات بر ارزش افزوده و بر اساس مالیات دارایی از جمله پیشنهاداتی است که باید در سازماندهی نظام مالیاتی به جد دنبال شود.
ظرفیت های نظام مالیاتی برای تامین بودجه چیست؟
ظرفیت مالیات بر دارایی به گونه ای است که دولت بتواند بخش عمده ای از نیازهای مالی خود را از طریق مالیات بر دارایی تامین کند. مضاف بر این که تحول در نظام مالیاتی، مالیات بر ارزش افزوده و مالیات بر درآمد را هم دچار تحول و دستخوش تغییر خواهد کرد. به این ترتیب ما در راهبرد درون پایه برای اقتصاد کشور و به منظور نیل به اهداف رشد و توسعه اقتصادی و پیشرفت حتما باید به بحث تامین مالی سرمایه گذاری ها توجه جدی داشته باشیم و سعی بر این داشته باشیم که تامین مالی سرمایه گذاری مبتنی بر ظرفیت داخل را در دستور کار خود قرار بدهیم. به نظر می رسد که بخش داخل بتواند بخش عمده و قابل توجهی از سرمایه گذاری ها را تأمین مالی کند. اگر یک سرمایه گذاری تامین مالی شود، بخش تولید جایگاه خودش را در مجموعه اقتصاد کشور پیدا خواهد کرد.
نقش محافل علمی و دانشگاه های کشور در اقتصاد مقاومتی و اقتصاد درون گرا چیست؟
یکی از نکات اساسی این است که ما باید در بهبود فن آوری و بهبود تکنولوژی با کمک مجموعه دانشی که در دانشگاه های سراسر کشور هست، قدم های جدی و تأثیر گذاری برداریم. بخش تولید ما نیاز به تحول تکنولوژی و تحول فن آوری دارد.
دانشگاه های سراسر کشور باید در ارتباط با بخش تولید قرار بگیرند و تحول فن آوری را در دستور کار خود قرار دهند. باید از دانشگاه ها خواسته شود که برای بهبود فن آوری در فضای تولید گام های جدی بردارند و تلاش های مثمر ثمر و وافری را دنبال کنند. کلیه رساله های کارشناسی ارشد و دکتری باید در این راستا تدوین شود. ما باید ان شاء الله بعد از یک مدتی به این نتیجه برسیم که فن آوری های تولید ما می تواند با فن آوری تولیدی که از خارج وارد جریان تولید شده است، رقابت کند. در این صورت درون زایی بخش تولید اتفاق خواهد افتاد و آسیب پذیری اقتصاد را بسیار کم خواهد کرد. از آن به بعد به نظر من بخش تولید ما آسیب پذیر نخواهد بود.
نقش بازاریابی در ایجاد بازارهای مناسب برای محصولات داخلی و جلوگیری از ورود کالاهای خارجی چیست؟ رابطه و نسبت اقتصاد برون گرا و مسئله صادرات به چه شکل است؟
اگر تولید کنندگان ما تولید کنند ولی بازارهای داخلی کشش جذب این تولید را نداشته باشند و تقاضای کافی برای این تولید وجود نداشته باشد، خود به خود جریان تولید دچار اختلال می شود و همه کسانی که در عرصه تولید در حال فعالیت می باشند به این امید هستند که وقتی تولیدشان شکل می گیرد، تقاضا کنندگان این تولید را تقاضا کنند. در داخل، ممکن است ما تقاضای کافی برای همه تولیداتی که شکل می گیرد نداشته باشیم. اینجاست که باید راهبرد توسعه صادرات و شناخت بازارهای بیرونی را در دستور کار قرار دهیم. این همان چیزی است که از آن به عنوان راهبرد برون گرایی در سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی یاد می شود.
پس برای بحث تولید درون پایه یکی از مسائلی که باید به آن بسیار توجه کرد در کنار بهبود بهره وری و بهبود فن آوری تولید، عملیاتی شدن راهبرد برون گرایی است. در راستای عملیاتی شدن راهبرد برون گرایی، ظرفیت صادراتی کشور باید دچار تحول شود و ما بتوانیم بازارهای بیرونی را تسخیر کنیم و به راحتی تولیدات خودمان را به بازارهای خارج از کشور منتقل کنیم.
ایجاد تقاضای پایدار برای تولیدات داخلی، به اهداف درون پایه بودن و درون زا بودن بسیار کمک کننده است تا بتواند به خوبی به مسیر خود ادامه دهد. در غیر این صورت ممکن است که کالاهای داخل را تولید کنیم و بازار داخل هم کشش جذب آن کالاها را نداشته باشد و آن کالاها روی دست تولید کنندگان بماند. ولی عملیاتی شدن راهبرد برون گرایی باعث می شود تولید کنندگان نسبت به بازاریابی محصولات خودشان در خارج از کشور اطمینان لازم را داشته باشند و این اطمینان به پایداری لازم در جریان تولید منجر می شود.
اگر در حال حاضر بخواهیم چند نمونه بیان کنیم که اقتصاد ما یک اقتصاد درون گرا نیست، به چه مواردی می شود اشاره کرد؟
در برخی از محصولات، اهداف درون زایی به خوبی می تواند ایجاد شود، همان گونه که در گذشته هم اجرا شده است. به عنوان مثال، صنایع کاشی و سرامیک تجربه خوبی در این زمینه داشته است و تلاش خوبی در این قضیه به عمل آمده است. اما بعضی از کالاها متأسفانه ممکن است راهبرد درون گرایی و درون زایی در آن به گونه ای که باید عملیاتی نشده است و باید با کالاهای مشابه خارجی قدرت رقابت ایجاد کنیم. در اینجا من نمی توانم به کالای خاصی اشاره کنم ولی دسته ای از کالاها هستند که قدرت رقابت لازم را نتوانسته اند با کالاهای بیرونی پیدا کنند. بنابراین در رابطه با درون زا بودن تولید این کالاها هنوز جای شک و شبهه وجود دارد و به صورت مصنوعی این سیاست درون زایی در ارتباط با آن کالاها دارد عملیاتی می شود. ولی قسمت عمده ای از کالاها و خدماتی که ما در کشور تولید می کنیم رهیافت برون گرایی و درون زایی در آن به خوبی قابل پیاده سازی است و امیدواریم که همکاری دانشگاه ها، کارفرمایان و بخش خارجی به خوبی بتواند در جهت درون زا بودن جریان تولید کمک کند و گام های موثری بتوانیم در این زمینه برداریم. هم چنین نارسایی هایی که در این زمینه وجود دارد، باید برطرف گردد.
منبع: تسنیم