حرکت قیمت نفت بر مدار نزولی است و آنگونه که از شواهد پیداست صعود دوباره قیمت نفت به این زودی‌ها اتفاق نمی‌افتد. در این بین کفه ترازو به‌سمت علل اقتصادی است هرچند که غلامحسین حسن‌تاش، کارشناس حوزه نفت علل سیاسی را نیز در این چرخه موثر می‌داند. آنگونه که او در خلال گفت‌وگو می‌گوید افت قیمت نفت قابل پیش‌بینی بود زیرا مدت‌هاست عرضه از تقاضا پیشی گرفته و تا زمانی که این روند ادامه یابد قیمت نفت صعودی نخواهد شد. عربستان نقشی اساسی در این میان دارد. این کشور از بحران‌های ژئوپلیتیکی یا تحریم دیگران سود برده و مرتبا بازار آنها را گرفته، بنابراین با بازگشت دیگران به بازار باید با کاهش تولید خود برایشان جا باز کند اما این کار را نمی‌کند. فارغ از اینها عربستان اما نقش ویژه‌تری در کاهش قیمت نفت دارد. حسن‌تاش در این گفت‌وگو علاوه‌بر عربستان به نقش آمریکا در افت قیمت نفت هم می‌پردازد.
می‌دانید که قیمت نفت دوماهی است که نزولی شده، آیا این افت قابل پیش‌بینی بود؟
مدت‌هاست که در بازار جهانی نفت میزان عرضه از تقاضا سبقت گرفته و از قبل مشخص بود که تداوم روندی که جریان داشت می‌توانست منجر به کاهش قیمت جهانی نفت شود که در دوماه گذشته این اتفاق افتاد.
چرا قیمت نفت در جهان در مدار نزول افتاد؟
عمدتا سه‌دسته عوامل اساسی (شامل عرضه‌وتقاضا) عوامل ژئوپلیتیکی (شامل بحران‌های سیاسی) و عوامل فنی (شامل سوانح و توفان‌ها) بازار جهانی نفت را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند که اثرات بلندمدت و عمده آن مربوط به عوامل اساسی است. عوامل ژئوپلیتیکی تا حضور پدیده سیاسی اثر دارند و عوامل فنی اثرات کوتاه‌مدت‌تر و محدودتری دارند. البته بازارهای بورس و معاملات کاغذی و آتی نفت و سوداگری‌های موجود در آن بازارها نیز گاهی قیمت‌های جهانی در معاملات فیزیکی یا جاری را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. طی دو،سه‌سال اخیر عوامل اساسی بازار نفت در مسیر سبقت‌گرفتن عرضه از تقاضا بوده است. عرضه نفت‌خام و همچنین عرضه گازطبیعی و به‌تبع آن میعانات گازی (که می‌تواند جایگزین نفت‌خام باشد)، خصوصا در کشورهای غیراوپک در حال افزایش بوده و رشد تقاضای نفت، به‌دلیل بحران اقتصادی در کشورهای صنعتی متوقف و حتی گاهی منفی بوده است. در یکی،دوسال گذشته تنها میزان افزایش عرضه کشورهای غیراوپک بیشتر از کل تقاضای جهانی بوده است.
چقدر از دلایل کاهش قیمت نفت را در حوزه اقتصاد می‌دانید؟
به‌هرحال آنچه که قیمت جهانی نفت را تعیین می‌کند وضعیت عرضه و تقاضاست که عوامل اقتصادی هستند و سایر عوامل هم از طریق عرضه و تقاضا اثر می‌گذارند مثلا عوامل سیاسی، نظامی و ژئوپلیتیکی موجب کاهش عرضه نفت می‌شوند و قیمت را بالا می‌برند.
ظاهرا بخشی از دلایل کاهش قیمت نفت سیاسی است زیرا برخی از رسانه‌های خارجی مدعی شده‌اند عربستان در کاهش قیمت نفت در راستای حمایت از آمریکا و ضربه‌زدن به روسیه و ایران در کاهش قیمت نفت نقش دارد. نظر شما در این رابطه چیست؟
همانطور که عرض کردم عوامل سیاسی نیز از طریق عرضه و تقاضا می‌توانند اثر بگذارند. مثلا اگر تقاضا بیشتر از عرضه باشد و هیچ کشوری نتواند عرضه را بیشتر کند روند قیمت‌ها افزایشی خواهد بود و در آن صورت یک کشور با ارزان‌ترفروختن نمی‌تواند تاثیری بر روند قیمت‌ها بگذارد مگر اینکه بتواند عرضه‌اش را زیاد کند. متقابلا کاهش قیمت نفت توسط عربستان هم فرع مساله است، اصل مساله این است ظاهرا عربستان نمی‌خواهد عرضه‌اش را کم کند و طبیعتا وقتی بازار کشش ندارد باید قیمت را کم کند. البته من هنوز مطمئن نیستم که آمریکایی‌ها طالب قیمت‌های پایین نفت باشند.
چرا؟
سیاست آمریکایی‌ها طی سال‌های اخیر خودکفایی در تولید نفت و گاز بوده است و در این مسیر بهره‌برداری گسترده از منابع غیرمرسوم نفت و گاز را در دستور کار خود قرار داده‌اند و اقتصادی‌شدن منابع غیرمرسوم و توسعه آنها مرهون قیمت‌های بالای نفت بوده است، چون این منابع نسبت به منابع مرسوم پرهزینه هستند. قیمت‌های بالای نفت در آمریکا میلیاردهادلار فرصت سرمایه‌گذاری و میلیون‌ها فرصت شغلی در توسعه این منابع ایجاد کرده و نیز برای آمریکا نسبت به دیگر رقبای اقتصادی‌اش تفوق ایجاد کرده است و به همین دلیل آمریکایی‌ها وضعیت خروج از رکودشان بهتر از رقبا و خصوصا اروپاست. تولید نفت و خصوصا گاز در چندسال گذشته در آمریکا به‌شدت افزایش یافته و واردات این کشور کاهش یافته است و این خود از عوامل عمده سبقت‌گرفتن عرضه از تقاضاست. از سویی خودکفایی آمریکا و بی‌نیازی‌اش از واردات نفت از منطقه خلیج‌فارس اهمیت امنیت خاورمیانه را برای آمریکا کاهش می‌دهد و این می‌تواند برای عربستان هم خطرناک باشد بنابراین، این‌بار این احتمال هم وجود دارد که عربستان بخواهد با کاهش قیمت نفت جلو روند برنامه آمریکا را بگیرد. شواهد زیادی وجود دارد که آمریکایی‌ها بر پیشرفت برنامه خودکفایی و توسعه سرمایه‌گذاری بر منابع غیرمرسوم نفت و گاز که مستلزم قیمت‌های بالای نفت است تاکید دارند و البته ممکن است در اثر پیشرفت‌های تکنولوژیکی و گسترش امکانات بهره‌برداری از منابع غیرمرسوم، هزینه‌های تولید از این منابع پایین آمده باشد که در این صورت به‌تناسب ممکن است قیمت‌های aالبته نه خیلی پایین. در عین حال ممکن است چنین تبانی‌ای که شما اشاره کردید نیز وجود داشته باشد. ولی شاید هنوز قدری برای قضاوت زود باشد.
به نظر شما عربستان تا کی می‌تواند در راستای اهداف آمریکا گام بردارد؟
تمام شواهد نشان می‌دهد سیاست‌های نفتی عربستان معمولا در راستای اهداف آمریکا بوده است و در سال 1986 نیز وزیر وقت عربستان به بهانه سیاست سهم بازار موجب سقوط قیمت جهانی نفت شد و بعدها معلوم شد این در راستای سیاست آمریکا برای فشارآوردن به ایران در جهت پایان‌دادن به جنگ، تسهیل فروپاشی شوروی و ضربه‌زدن به قذافی بوده است و ممکن است چنین همکاری و طرحی مجددا تکرار شود. اما الان هم اوضاع اقتصاد و انرژی دنیا و هم اوضاع ژئوپلیتیکی منطقه بسیار پیچیده‌تر است و عربستان که احساس خطر امنیتی کرده ممکن است واکنش‌های دیگری را نشان دهد به‌هرحال رژیم عربستان حرکت در راستای اهداف آمریکا را برای بقایش می‌خواهد نه برای فنایش. باید دید اوضاع چگونه پیش می‌رود.
خود آمریکا چطور؟ آیا این کشور در کاهش قیمت نفت نقش مستقیم داشته یا غیرمستقیم؟
بله. آمریکا در این زمینه هم نقش مستقیم داشته و هم غیرمستقیم. اخیرا آمریکا با افزایش تولید داخلی‌اش، واردات نفتش را از غرب آفریقا بسیار کم کرده است و این نفت (غرب آفریقا)، به بازارهای دیگر می‌رود و خود آمریکا نیز صادرات نفتی‌اش به کانادا را زیاد کرده و موجب شده کانادا نیز واردات از غرب آفریقا را کم کند. همچنین صادرات میعانات گازی و گازمایع آمریکا افزایش یافته و بحثی هم در آمریکا مطرح است که اصولا قانون ممنوعیت صادرات هیدروکربن‌ها لغو شود که خود طرح این بحث هم در بازار اثر منفی روی قیمت‌ها داشته است. چون در آمریکا از دهه70 صادرات هیدروکربن‌ها (به جز به کانادا) ممنوع بوده است و مواردی هم که اخیرا اتفاق افتاده با مجوز‌های موردی یا به نوعی دورزدن قانون بوده است. در مورد نقش غیرمستقیم هم وقتی آمریکایی‌ها اعلام کردند داعش را تعقیب می‌کنند و آن را در عراق و سوریه مورد حمله هوایی قرار می‌دهند، نگرانی از توسعه و نفوذ داعش به مناطق نفتی عراق در جنوب و در کردستان کمتر شد و این‌هم بر بازار موثر بود.
در کاهش قیمت نفت رد پای چه کشورهای دیگری به جز عربستان و آمریکا مشاهده می‌شود؟
البته به مفهوم رد پا نه؛ اما کاهش نسبی تنش‌ها در لیبی و نیجریه موجب افزایش نسبی تولید این کشورها شده و این هم روی قیمت‌ها بی‌اثر نبوده است.
آینده را چطور ترسیم می‌کنید؛ آینده‌ای با افزایش قیمت نفت یا ادامه روند موجود؟
اگر همین روند ادامه داشته باشد و عربستان‌سعودی هم حاضر به کاهش تولید خود نباشد و اوپک هم تصمیم به کاهش تولید نگیرد و معضل ژئوپلیتیکی جدیدی هم در منطقه و خصوصا بخش‌های نفت‌خیز منطقه رخ ندهد، احتمال کاهش بیشتر قیمت وجود دارد. خصوصا همانطور که عرض کردم در سال آینده میلادی نیز اغلب پیش‌بینی‌ها این است که افزایش عرضه غیراوپک بیش از افزایش تقاضای جهان خواهد بود. همچنین اگر مذاکرات هسته‌ای ایران پیشرفت داشته باشد و به‌سمت کاهش تحریم‌ها برود این‌هم به مفهوم امکان افزایش تولید ایران خواهد بود و می‌تواند روند کاهش قیمت نفت را سریع‌تر کند.
آیا نرخ فعلی که حدود 90دلار برای هر بشکه نفت است می‌تواند یک نرخ جدید تلقی شود؟
با توجه به تنوع عوامل تاثیرگذار بر بازار جهانی نفت، پیش‌بینی بسیار دشوار است و همانطور که عرض کردم در چند سال اخیر هم عمدتا تحولات ژئوپلیتیکی به‌خصوص در کشورهای عضو اوپک، موجب بالانس عرضه و تقاضا شده است. یک‌روز تحولات موسوم به بهارعربی و به‌ویژه بحران لیبی، روز دیگر درگیری‌های نیجریه و آثار آن بر کاهش تولید نفت این کشورها، زمانی دیگر تحریم‌های نفتی ایران و در جایی دیگر بحران اوکراین و آثار انتظاری و روانی آن بر احتمال قطع گاز روسیه به اروپا و به‌تازگی کاهش تولید نفت عراق به‌دلیل تحرکات گروه موسوم به داعش، بازار نفت را تحت تاثیر قرار داده؛ در غیراین‌صورت همواره پتانسیل کاهش قیمت جهانی نفت وجود داشته است. بنابراین از این به بعد نیز وضعیت بازار و قیمت نفت، به‌شدت بستگی به عوامل ژئوپلیتیکی دارد و اگر دنیا آرام باشد بله ممکن است قیمت‌ها کاهش بیشتری هم بیابند. البته باید توجه داشت درحالی‌که متوسط قیمت نفت اوپک در سال2008 میلادی حدود 94/5دلار بود در سال2009 به حدود 66دلار کاهش یافت و در 2010 به حدود 77/5دلار در بشکه رسید و از سال 2011بالای صددلار رفت و متوسط سال 2013 (105/87) نیز حدود 3/5دلار کمتر از 2012 (109/45) بوده است. ضمن اینکه در طول این سال‌ها نیز نوسانات زیادی وجود داشته است.
شما چقدر با واکنش سیاسی ایران نسبت به اقدام اخیر عربستان موافقید؟
به‌نظر من هرگونه تشدید چالش در منطقه و بین کشورهای آن نهایتا بازی در زمین دشمن است و دشمنان فرامنطقه‌ای نهایتا از چالش‌های منطقه سود می‌برند. ضمن اینکه اقدامات عربستان را در میزان تولید این کشور باید جست‌وجو کرد و این هم با گذشت زمان مشخص می‌شود. بنابراین باید در این رابطه با یک دیپلماسی فعال برمبنای تحلیل‌های دقیق، اول فهمید که عربستان به‌دنبال چیست؟ به‌هرحال صرف‌نظر از قیمت، عربستان از بحران‌های ژئوپلیتیکی یا تحریم دیگران سود برده است و به‌صورت مرتب تولید خود را زیاد کرده و بازار آنها را گرفته است. بنابراین با بازگشت دیگران به بازار اگر بازار کشش نداشته باشد باید عربستان با کاهش تولید خود برایشان جا باز کند.
آیا ایران می‌تواند مانع کاهش قیمت نفت شود؟ یا بهتر بگویم آیا ایران می‌تواند اقدامی در این رابطه انجام دهد، مثل رایزنی با برخی کشورهای تاثیرگذار بر نفت؟
اول باید دقیق‌تر فهمید که کاهش قیمت نفت فرصت‌ها و تهدیدهایش برای بازیگران مختلف و خود ما چیست، مثلا اگر برنامه‌های توسعه منابع غیرمرسوم را کند یا متوقف کند می‌تواند یک فرصت باشد. اما اگر بنا بر مانع‌شدن باشد، ایران به‌تنهایی نمی‌تواند تاثیر چندانی روی بازار داشته باشد و می‌تواند درخواست اجلاس اضطراری اوپک را بدهد و از طریق اوپک و متحدانش در اوپک این موضوع را پیگیری کند. البته هنوز شاید کمی زود باشد.
با ادامه روند کاهش قیمت نفت اوپک چه عواقب منفی‌ای در انتظار ایران است؟
در شرایط تحریم این مساله تاثیر زیادی بر ما ندارد چون متاسفانه ما به بخش اندکی از درآمد نفت صادراتی‌مان دسترسی پیدا می‌کنیم و به همین دلیل هم اگر هم تبانی میان آمریکا و عربستان در جهت کاهش قیمت نفت وجود داشته باشد، شاید حداقل نتوان گفت علیه ایران است چون در حال حاضر مساله اصلی ایران تحریم‌هاست. بله اگر تحریم‌ها برداشته شده بود و قیمت نفت با چنین تبانی‌ای به سمت سقوط آزاد می‌رفت، می‌توانست از دودوزه‌بازی‌کردن آمریکایی‌ها حکایت کند. البته از منظری کاملا متفاوت اگر آمریکایی‌ها به دلایلی که ذکر شد طالب قیمت پایین نفت نباشند و عربستان هم حاضر به کاهش تولید نفت نباشد، ممکن است فشار بر صادرات نفت ایران برای بالانس‌کردن بازار، تشدید شود البته این درصورت ناکامی مذاکرات ایران و 1+5 خواهد بود. شواهدی مثل لغو تحریم‌های شرکت ملی نفتکش ایران توسط اتحادیه اروپا که همین چندروز پیش اتفاق افتاد عکس این را نشان می‌دهد ولی به‌هرحال باید هوشیار بود.
آیا تاکنون از اقدامات سایر کشورها برای مقابله با آثار منفی کاهش قیمت نفت خبری شده؟
کشورها به تنهایی نمی‌توانند کاری انجام دهند، مگر از طریق همکاری و هماهنگی در اوپک. هنوز شواهدی از تحرک دیده نمی‌شود ضمن اینکه اغلب کشورهای صادرکننده نفت هم‌اکنون درگیر مشکلات زیادی هستند.
آیا وقت آن نرسیده که اوپک جلسه اضطراری تشکیل دهد؟
شاید هنوز قدری زود باشد. این نوسانات همیشه وجود دارد و باید دید تا کجا ادامه می‌یابد. البته از اوپک هم انتظار زیادی نمی‌توان داشت و نباید دچار توهم شد که اوپک می‌تواند معجزه‌کند.
نکته کلیدی که در این آشفته بازار باید مسوولان به آن توجه کنند، چیست؟
اوضاع خیلی پیچیده است و باید مرتبا تحولات را رصد کرد و برای داشتن تحلیل‌های دقیق خیلی چیزها را مورد توجه قرار داد اما در این میان رصدکردن تحولات تولید و هزینه تولید منابع نفت و گاز غیرمرسوم آمریکا خیلی مهم است. برنامه ایالات‌متحده در تداوم توسعه این منابع جدی است و اجازه نمی‌دهد که با کاهش قیمت جهانی نفت به هم بریزد. مگر اینکه هزینه‌های تولید این منابع کاهش یافته باشد و در قیمت‌های پایین‌تر نفت هم بتوانند به کار خود ادامه دهند که با پیشرفت فناوری احتمال این وجود دارد.
آینده را چطور ترسیم می‌کنید؛ آینده‌ای با افزایش قیمت نفت یا ادامه روند موجود؟
اگر همین روند ادامه داشته باشد و عربستان‌سعودی هم حاضر به کاهش تولید خود نباشد و اوپک هم تصمیم به کاهش تولید نگیرد و معضل ژئوپلیتیکی جدیدی هم در منطقه و خصوصا بخش‌های نفت‌خیز منطقه رخ ندهد، احتمال کاهش بیشتر قیمت وجود دارد. خصوصا همانطور که عرض کردم در سال آینده میلادی نیز اغلب پیش‌بینی‌ها این است که افزایش عرضه غیراوپک بیش از افزایش تقاضای جهان خواهد بود. همچنین اگر مذاکرات هسته‌ای ایران پیشرفت داشته باشد و به‌سمت کاهش تحریم‌ها برود این‌هم به مفهوم امکان افزایش تولید ایران خواهد بود و می‌تواند روند کاهش قیمت نفت را سریع‌تر کند.
آیا نرخ فعلی که حدود 90دلار برای هر بشکه نفت است می‌تواند یک نرخ جدید تلقی شود؟
با توجه به تنوع عوامل تاثیرگذار بر بازار جهانی نفت، پیش‌بینی بسیار دشوار است و همانطور که عرض کردم در چند سال اخیر هم عمدتا تحولات ژئوپلیتیکی به‌خصوص در کشورهای عضو اوپک، موجب بالانس عرضه و تقاضا شده است. یک‌روز تحولات موسوم به بهارعربی و به‌ویژه بحران لیبی، روز دیگر درگیری‌های نیجریه و آثار آن بر کاهش تولید نفت این کشورها، زمانی دیگر تحریم‌های نفتی ایران و در جایی دیگر بحران اوکراین و آثار انتظاری و روانی آن بر احتمال قطع گاز روسیه به اروپا و به‌تازگی کاهش تولید نفت عراق به‌دلیل تحرکات گروه موسوم به داعش، بازار نفت را تحت تاثیر قرار داده؛ در غیراین‌صورت همواره پتانسیل کاهش قیمت جهانی نفت وجود داشته است. بنابراین از این به بعد نیز وضعیت بازار و قیمت نفت، به‌شدت بستگی به عوامل ژئوپلیتیکی دارد و اگر دنیا آرام باشد بله ممکن است قیمت‌ها کاهش بیشتری هم بیابند. البته باید توجه داشت درحالی‌که متوسط قیمت نفت اوپک در سال2008 میلادی حدود 5/94دلار بود در سال2009 به حدود 66دلار کاهش یافت و در 2010 به حدود 5/77دلار در بشکه رسید و از سال 2011بالای صددلار رفت و متوسط سال 2013 (87/105) نیز حدود 5/3دلار کمتر از 2012 (45/109) بوده است. ضمن اینکه در طول این سال‌ها نیز نوسانات زیادی وجود داشته است.
منبع: شرق