نشست مجازی موسسه دین و اقتصاد با عنوان «نفت، ملی شدن و کودتا از زوایه‌ای دیگر» برگزار شد. 

فرشاد مومنی عضو هیات علمی دانشگاه علامه و اقتصاددان دراین نشست با بیان اینکه در چارچوب شرایط داخلی کشورمان با بحران‌های پرشمار اقتصادی-اجتماعی روبرو هستیم، گفت: به اعتبار آشوبناکی غیرمتعارفی که منطقه‌ی ما داره و تهدیدهایی که از ناحیه‌ی قدرت‌های بزرگ متوجه تمامیت ارضی ما است نشان‌دهنده‌ی این مساله است که بازگشت به تجربه‌ی ملی شدن نفت به مثابه یک کوشش مبتنی بر یک جنبش ملی فراگیر که در دوران خودش پیشگام بود و جهان را با اعجاب روبرو کرد می‌تواند برای ما عبرت آموزی‌های بزرگی را به همراه داشته باشد.

مسئله‌ی بسیار حیاتی و مهمی که در این زمینه وجود دارد این است که نوعی تغییرات و بدعت‌ها در سند لایحه‌ی بودجه‌ی سال 1401 هم در نحوه‌ی اداره‌ی نظام ملی و هم در زمینه‌ی نحوه‌ی مواجهه‌ی با مساله‌ی نفت وجود دارد که باعث می شود ما تمرکز بیشتری روی این مسئله داشته باشیم.

مومنی با اشاره به اینکه در کتاب اقتصاد ایران در دوران دولت ملی توضیح داده شده که دکتر مصدق با الهام اندیشه‌های فردریک لیست یک کارنامه ی بسیار درخشان را رقم بزند که کیفیت زندگی مردم و بنیه تولیدی کشور را ارتفا داد. بدون تردید در این فاصله از همه‌ی جنبه‌های معطوف به حیات جمعی، ما با تغییرات شگرفی روبرو شده‌ایم و باید یک شناخت روزآمد و عمیق از اون شرایط هم داشته باشیم اما ایده‌هایم و اصول و مبانی اداره‌ی نظام ملی بسیار حائز اهمیت است. رکن اصلیه ایده‌هایی که مصدق برای توسعه‌ی ملی دنبال می‌کرد این است که مصدق یک رویکرد معطوف به استقلال ملی را به شکل روزآمد و خارق‌العاده‌ای در دستور کار قرار داد. استدلال اول دکتر مصدق در نفی سیاست موازنه‌ی مثبت یعنی امتیازدهی غیر عادی به خارجی‌ها این بود که خارجی‌ها اگر در معرض گرفتن امتیاز قرار بگیرندزیاده خواهی شان حد یقف نخواهد داشت. استدلال دوم مصدق در اتخاذ سیاست موازنه‌ی عدمی یا موازنه‌ی منفی این بود که او با استناد به شواهد پرشمار نشان میداد که به محض اینکه به یک قدرت خارجی امتیازات غیرعادی داده شود برای سایر قدرت‌ها نیز حق امتیاز گیری ایجاد می کند.

مومنی افزود: ما در دورانی که آقای زنگنه وزیر نفت ایران بود بزرگترین اختلاف اصولی مان با ایشان بی‌توجهی‌هایی بود که در جریان قراردادهای نفتی مطرح می‌کردند. وزیر سابق نفت خیلی عریان و علنی مرتبا این بحث را مطرح می‌کردند که ما باید قراردادهایی را پیشنهاد کنیم که برای طرف خارجی جاذبه داشته باشد. ما بر اساس تجربه‌های تاریخی پرشمار این ایده را مشکوک، خسارت‌بار و ضد توسعه‌ای می‌دانستیم و به طور مشخص از طریق یک جریان انتقادی اعتلابخش که هم در مورد قراردادهای موسوم به بیع متقابل که در شکل و شمایل جدیدش به نام آی پی سی مطرح می شد کار را به جایی رسوندیم که از زبان مقامات کلیدی خود نفتهای این‌ها ناگزیر شدند اعتراف کنند که بی‌تدبیری‌ها و کارهای ناشایست و سهل‌انگارانه زیادی در تدوین آن قراردادها صورت گرفته بود. بحث ما این بود که ما باید از موضع منافع ملی شرایط خودمان را تعریف کنیم. استدلال‌های بسیار خارق‌العاده‌ای دکتر مصدق در این زمینه مطرح کرده و انصاف این است که هوشمندی‌های که او از این زاویه نشان داده شود.مصدق می گوید حکومتی که به سمت دست نشاندگی و تحت‌الحمایگی متمایل می شود خیلی وقیح و فریبکار می شود. او می‌گفت وقتی که رضا شاه مزدورانه می‌خواست قرارداد دارسی تمدید کند ژستش این نبود که ببخشید چاره‌ای نیست بلکه قرارداد سابق را آتش زد و ماجرا را جلو برد.

مومنی در ادامه بیان کرد: مرحوم میرمصطفی عالی‌نسب به من و بقیه‌ی شاگردانشان می‌گفت در این سرزمین گرامی به هرکسی که زیادی داغ بود و شعارهای تند افراطی می‌دهد مشکوک شوید زیرا احتمال پیوند غیر متعارف با خارجی‌ها اصلا کم نیست. از نظر شیوه‌ی حکمرانی مصدق بزرگترین میراثی که برای ایرانیان باقی ماند این بود که اگر می‌خواهید از قدرت‌های بزرگ مستقل باشید خوب دقت داشته باشید که به هیچ وجه آن استقلال مترادف با انزوا جویی نیست. شاید شاه بیت کاری که دکتر مصدق در ارایه‌ی یک ایده‌ی توسعه‌ خواهانه‌ی اعتلا بخش در زمینه‌ی استقلال ملی داد این بود که با مجموعه‌ی تدارکات و تمهیداتی که اهتمام ورزید توانست در زمینه‌ی تراز تجاری غیر نفتی رکوردی ثبت کند که ازآن زمان تا امروز این رکورد تکرار نشده است.

وی افزود: طی دو سه دهه گذشته از این عبارت در ساختار قدرت ایران کم شنیده نشده که اگر ما می‌خوایم بقا داشته باشیم و حکومت‌های قدرت‌های بزرگ به ما کاری نداشته باشند باید منافعمون را به منافعآنها گره بزنیم اما این را نمی‌فهمند یا نخواستند بفهمند که تا زمانی شما بنیه‌ی تولید خودتان ارتقا نداده باشید قدرت چانه‌زنی ندارید. ما در تاریخ معاصرمون گواه‌ی بزرگتر از تجربه‌ی اعلام پوچ و فاقد کارکرد بی‌طرفی در جنگ‌های اول و دوم را نداریم.

استاد اقتصاد دانشگاه علامه با تاکید بر اینکه باید به اهتمام دکتر مصدق به شفاف سازی فرایندهای تصمیم‌گیری و تخصیص منابع در ساختار قدرت توجه شود گفت: به اهتمامی که او در زمینه‌ی آزادی مطبوعات، استقلال بخشی به نهاد علم و به ویژه دانشگاه داشت نیز باید توجه شود. که اگر یک حکومتی صادقانه و شرافتمندانه بخواهد از موضع عزت نفس و استقلال ملی کشورش را اداره کند باید ببیند چه لوازم نیاز است. از این دریچه من می‌خوام بهتون عرض بکنم که مراجعه‌ی به عملکرد دکتر مصدق که بر محور مثلث شفاف‌سازی فرآیندهای تصمیم گیری و تخصیص منابع، مشارکت‌پذیری فراگیر و مولد از سوی مردم هم در ساحت سیاست و هم در ساحت اقتصاد و هم نظارت پذیری همه‌ی ارکان حکومت بنا شده است می تواند مایه ی نجات ما از شرایط بسیار خطیر و پیچیده کنونی هم باشد. مصدق عالمانه و به صورت عمیق در آن زمان این مسئله را مطرح می‌کرد که موازنه‌ی مثبت و امتیازدهی به قدرت‌های بزرگ ضد توسعه ضد امنیت و ضد تمامیت ارضی کشور است و مردم را هم مایوس و سرخورده می‌کند. .

بحث بر سر این است که امروز حکومت‌گران و استراتژیست هامون باید حواسشان جمع باشد که حتی ماجرای تهاجم رذیلانه و جنایتکارانه روس ها به اکراین را در کادر هژمونیک اصلی که بین آمریکا و چین است به عنوان دریچه‌ی تحلیل‌های خودشان قرار دهند. ماجراهای پرشماری در این زمینه وجود داره که لازمه آن این است که اصحاب خرد و دانایی و متخصصان امور استراتژی و اقتصاد سیاسی بین‌المللی ما اسناد امنیت ملی و امنیت تجاری و امنیت دفاعی آمریکا و چین را طی ده سال گذشته با دقت با مردم ایران در میان بگذارند.

مومنی با انتقاد از عملکرد برخی رسانه های ملی در خصوص روابط ایران و دیگر کشورها، گفت: چرا بحث‌ها به صورت کارشناسی در دستور کار قرار نمی‌گیرد؟ ما آمریکا شناس‌ها، چین شناس‌ها و روس شناسان ممتاز داریم. بنابراین ما باید به این مساله حساس باشیم که اقتصاد سیاسی بین‌المللی را با پیچیدگی‌ها و زوایایی که حول محور استفاده‌ی سوء از نفت، دلار و طلا به عنوان ابزارهای تنظیم‌گر در آن منازعه هژمونیک قرار میگیرد را بررسی کنیم. من حکومتگران گرامی را دعوت می‌کنم کسانی که صلاحیت دارند و چاپلوس و خود شیرین نیستند را فرا بخوانند و از آنها بپرسند که چرا برای افزایش اتکا به عایدات صنعت استخراجی تک محصولی از الفاظی مثل بیماری هلندی و نفرین منابع استفاده شده است؟ پاسخ اینه که یک فرد ناشی ممکن است فکر کند که افزایش ناگهانی و چشمگیر عایدات ارزی برای او امکان ارضای جاه‌طلبی‌ها و فسادها خود مطلق انگاری‌ها را فراهم می‌کند اما آنهایی که میخواهند جامعه‌شان با سرپنجه خرد و تدبیرو علم اداره کنند اسمی که روی این پدیده گذاشته اند این است که وقتی که یه شکوفایی درآمدی ایجاد شد اصل بر این است که ما در معرض بیماری و فروریختگی قرار می‌گیریم مگر اینکه خیلی هوشمندانه در این زمینه برخورد بکنیم.

او هم چنین افزود: مافیاها در این شرایط به حکومت گرها می گویند که راه نجات شما واردات است و برای اینکه آن واردات ضدتوسعه و مخرب ایجاد شود، این‌ها یک توجیهاتی می‌تراشند. می گویند که ما می‌خواهیم رقابت‌پذیری ر و ارتقای کیفیت را از طریق واردات و آزادسازی واردات خودرو دنبال کنیم. خوب دقت بکنید که این آزاد سازی‌ها حد یقف نداره و باید همه بفهمند که ما دارای عایدات ارزی نامحدود و بی‌انتها نیستیم بنابراین اگر امروز این باب را برای خودرو باز کردید فردا برای موبایل و لوازم خانگی باز کردید آیا انقدر می‌توانید جلوتر از بینی خودتان را ببینید و بفهمید که کل دارایی‌های ارزی شما تا کجا می‌تواند پشتیبان این سهل‌انگاری فاجعه ساز باشد؟ من از کارشناسان گرامی اقتصاد انرژی خواهش می‌کنم که به تصمیم گیران ناپخته و بعضا فاقد صلاحیت تخصصی ما آموزش دهند که بی ثباتی قیمت این نفت و گاز نسبت‌ به همه‌ی کالاهای دیگری که در دنیا مبادله می شود دو برابر مجموع کل نوسان‌هایی است که در مورد قیمت سایر کالاها و خدمت‌ها وجود دارد یعنی ماجرا این است فردا به هر دلیل در چارچوب اقتضاعات منازعات هژمونیک همان‌هایی که امروز تصمیم گرفتند قیمت نفت را افزایش دهند بعدا قیمت ها را کاهش دهند شما می‌خواهید چیکار کنید؟ .

عضو هیت علمی دانشگاه علامه مسئله حیاتی دیگر لایحه بودجه 1401 را موضوع تهاتر نفت دانست و گفت: صمیمانه و خاضعانه هشدار میدهم که این بازی جدیدی که تحت عنوان تهاتر مطرح شده است یک بدعت خطرناکی است که می‌تواند ما را دچار پدیده‌ی حاکمیت زدایی افسار گسیخته کند. وقتی که شما مرجع فروش نفت را متنوع می‌کنید یک اقدام بسیار خطرناک فساد زا را مرتکب شده اید که حتی برای امور دفاعی و امنیتی هم می‌تواند خطرایجاد کند. من از اصحاب خرد و دانایی خواهش می‌کنم که همگی در این زمینه کمک کنند و در زمینه‌ی ظهور عدم شفافیت‌های غیرعادی در قراردادهایی که در حیطه‌ی نفت و گاز انعقاد می شوند نیز هشدار دهند. 

من در این خصوص بدون اینکه الان قضاوتی کنم از همه‌ می‌خواهم که حکومت‌گران گرامی را مجاب کنید آنچه که درباره‌ی طول و عرض و چشم‌انداز میدان گازی چالوس مطرح است را شفاف کنند. بر اساس گفته ها (اگر برآوردها درست باشد) بیش از پنجاه درصد نیاز اروپایی‌ها را می توان از طریق این میدان تامین کرد. پرسش بنیادین این است که آیا صحت دارد سهم بسیار قابل اعتنایی از این امتیاز مربوط به این میدان به شرکت‌های روسی و چینی داده شده؟ اگر این موضوع صحت دارد جزییات آن را شفاف کنید که چرا باید با این شرکت ها قرارداد بسته شود؟ آیا شرکت‌های صاحب صلاحیت تر و با وضعیت مناسب‌تر دردنیا نیست؟

وی در پایان گفت: مساله‌ی بسیار حیاتی دیگری که از نظر عدم شفافیت خیلی اوضاع را مشکوک می‌کند بحث‌هایی است که راجع به قرارداد مربوط به لایه نفتی پارس جنوبی مطرح می شود. به طور مشخص وزارت نفت می‌خواهم این مساله را آشکار کنند که چرا در حالی که همه‌ی اسناد بالادستی حیطه‌ی نفت با منطق‌های بسیار می‌گوید که میدان‌های مشترک در اولویت هستند، شما میدان‌های مشترک را رها کردید و سراغ کارهای فاقد اولویت رفته اید؟

منبع: موسسه دین و اقتصاد